Polemika no Impaktu Eis-Otonomistas iha Governasaun Timorenses

Filipe Rodrigues Pereira*

Liu husi Timor Post Edisaun, Sabado, 18/12/10, Proklamador da Independensia, Francisco Xavier do Amaral deklara, iha governu laran mesak ema traidor, ema nebe mak uluk lakohi ukun a’an agora daudaun nakonu iha governu laran no na’ok mos tuir sira nia hakarak.

Diario Nasional 14/12/10 fo’o noticias sobre konsolidasaun partidu Fretilin nia iha Watulari, Dr. Mari Alkatiri dehan mos katak Fretilin sei la fo’o ulun no la’simu wainhira maluk eis otonomistas sira mak mai ukun fali Fretilin’oan sira. Alem de deklarasaun husi figura politiku nain rua iha leten, iha massa baze, jovens sira nebe’e mak tur iha dalan ibun, jovens sira nebe’e mak tuir ona teste funsionariu publiku maibe la passa/lulus koalia mos problema kuaze hanesan, katak Governu aktual nakonu ho maluk eis-otonomistas no sira sei la fo’o ulun atu maluk eis-otonomista mai ukun fali sira iha tempu oin mai.

Maski la’iha data estatistika ruma mak haforte deklarasaun hanesan temi iha leten, se-se deit mak uluk suporta politika integrasaun no agora tu’ur iha estrutura governasaun, no bolu tan sira nia kolegas eis-otomistas nia oan sira nain hira mak teki-teki sai ona fungsionarius governu nian iha ministerio nebe sira ukun?!

Relasiona ho isu hanesan, semana hirak liuba mosu mos isu-isu politika iha Dili laran, katak maluk UNTAS sira mai hasoru Presidente CNRT hodi troka impressoins, parte balun konsidera katak iha posibilidade UNTAS sei haforsa CNRT iha eleisaun 2012 ho aksaun mobiliza Timor-o’an iha Timor Ocidental hodi fila hikas mai Timor-Leste. Sobre issu Untas ne’e los ka la’e Hakerek’nain sidauk hatene lolos, maski Hakerek’nain konfirma ona isu ne’e ba membro governu balun.

Isu ne’e dalaruma isu ida baratu tebes tamba ho kondisaun Timor-Leste prezente la’os fasil atu mobiliza maluk Timor o’an sira iha Timor Ocidental fila mai Timor-Leste hodi suporta CNRT iha eleisaun 2012.Deklarasoins no isus politika hanesan temi iha leten iha mos ninia relasaun ho aktus ka fenomenu politika nebe mosu iha fulan hirak liuba, estrutura principal partidus seluk halai-tama ba CNRT.

Tempu hirak liuba Hakerek’nain hato’o perguntas ba maluk balun husi partidu PD nebe’e mak halai-tama ona ba CNRT, sira hatan ho razaun ‘fundamental’ ida. Sira la’kohi husik maluk eis-otonomista sira mak utiliza fali CNRT hodi ukun nasaun ne’e iha futuru. Sira tama CNRT ho objektivu buka atu selvaguarda CNRT husi utilizasaun maluk eis-otonomistas sira. Ida ne’e razaun ‘fundamental’ ka atetude prakmatiku ida hodi asegura no kontinua kaer k’nar iha estrutura gevernasaun ka estadu nian?!, presiza tempu atu justifika.

Konkluzaun badak relasiona hodeklarasoins ka isu politika nebe’e temi iha leten indika katak iha preokupasaun publiku sobre problema no existensia eis-otonomista iha nasaun ne’e.Oituan ka barak, sedu ka tarde rejeitasaun husi figura no sosiadade politika ba existensia individu ka grupu husi maluk eis-otonomistas sira presiza tau nudar konsiderasaun.

Ita tomak aseita katak rekonsiliasaun presiza haduir nafatin, maibe forma de rekonsiliasaun presiza formuliza ho mais proporsional atu rekonsiliasaun bele kuda no moris-metin iha sosiadade tomak ninia let. Ita hakarak rekonsiliasaun maibe wainhira formulasaun no implementasaun rekonsiliasaun liu tiha sosiadade ninia konsiensia maka la mustahil rekonsiliasaun soin-sala ne’e bele nakfilak sai ba potensia konflitu nebe’e bo’ot iha sosiadade nia laran iha tempu oin mai.Iha ne’e presiza ita tomak ninia konsiensia, inkluindu maluk eis-otonomistas sira ninia konsiensia, la’os tamba deit esperitu rekonsiliasaun maka maoria sosiedade nasaun ne’e tenki buka atu kumpriende be-beik konaba prezensa maluk eis-otonomistas sira, maibe maluk eis-otonomistas sira mos presiza halo reflesaun no uza konsiensia hodi husu ba’a a’an rasik.

Wainhira hau (le’e: eis-otonomistas) marka prezensa ka prenche a’an iha estrutura governasaun no estadu kontradis ho publiku ninia konsiensia iha nasaun ne’e ka la’e?! Wainhira hau sai Ministro/SE, deputadu/a no lori tan hau nia belun eis-otomistas ka oportunistas nia o’an sira mai tur lalais iha repartisaun nebe’e hau ukun, iha parte seluk povu ninia o’an sira tuir teste atu sai deit funsionariu publiku mos la liu. Politikamente ne’e justu ka lae?! Iha ne’e presiza konsiensia politika no moral atu keta utiliza sala esperitu de rekonsiliasaun. karik tamba deit esperitu rekonsiliasaun maka hau (le’e: eis-otonomistas) bele halo no sai saida deit iha nasaun ne’e maka sosialmente no politikamente sei kontradis ho publiku nia hakarak, wainhira mosu kontradisaun maka sei mosu rejeitasaun no ikus bele akontese mos konflitus, wainhira mosu konflitus maka tau nasaun iha perigu nia laran.

Ho kontestu rekonsiliasaun ne’e, iha ezemplu diak ida mai husi maluk Salvador Soares, nain ba STL. Iha ninia artigu ida mak nia hakerek tinan tolu ka hat liuba iha STL nia hateten, katak wainhira forma primeiru governo tranzisaun Timor-Leste iha UNTAET nia okos, maluk Salvador mos hetan pedidu husi figura politika iha nasaun ne’e no UNTAET atu nia mos holaparte iha estrutura primeiro governo tranzisaun Timor-Leste.

Maibe nia rejeita no hatan, “diak liu fatin iha estrutura governu ne’e fo’o ba maluk sira nebe’e mak desde inisiu hakarak ukun a’an, la’os ba ami (le’e: eis-otonimistas) nebe’e mak uluk hakarak integrasaun, maibe tempu neba’a nia husu atu governu tranzisaun UNTAET fo’o deit autorizasaun atu nia bele loke fali Suara Timor-Lorosae.” Izemplu husi maluk Salvador Saldanha iha tinan hirak liuba ne’e inderectamente ajuda atu la hamosu konflitu iha sosiadade let iha tempu neba. Dalaruma ho lian seluk maluk Salvador Soares hakarak dehan katak iha inisiu ne’e “ukun imi nian, nasaun ita hotu nian”, ukun maluk indepensistas nian maibe nasaun ema Timor tomak nian.Karik maluk eis-otonomistas sira seluk mak banati tuir maluk Salvador ninia atetude politika henesan temi iha leten maka sei la hamosu preokupasaun hanesan temi iha artigu ne’e. Ho no liu husi preokupasaun ne’e, alem de maluk eis-otonomistas sira, hein mos katak lideransa partidu, lideransa estadu no governu koko atu bele kumpriende diak liu tan maioria povu nia hakarak, la’os lideransa sira mak buka atu husu beibeik atu maioria povu nasaun ne’e mak tenki tau a’an atu kumpriende lideransa sira nia hakarak. Sobre kestaun nebe’e relasiona ho maluk eis-otonomista sira iha estrutura governasaun no instituisaun estadu nian, la’os sala deit husi lideransa governu aktual maibe lideransa partidu nian balun mos mak husi inisiu ‘hakiak-sala’ (salah asuh) maluk eis-otonomistas sira iha sira nia propiu partidu, tamba ne’e mak ikus mai hamosu ‘konflitu’ tamba deit kauza estrutura estadu, funsionarius no projeitus nebe’e dalabarak mak monu ba maluk eis-otonomistas sira.

Hein katak loron ikus hot-hotu bele buka kumpriende-malun diak liu tan, espesialmente kumpriensaun a’as nebe’e bele mai husi maluk eis-otonomistas sira, atu nune’e sira rasik bele hase’es sira nia a’an husi stigma grupu nebe’e gosta harahun (kelompok penghancur) Timor-Leste. Uluk iha tempu okupasaun, li-liu iha tinan 1999 grupu ne’e hamutuk ho TNI harahun tiha ona Timor-Leste no agora buka atu harahun Timor-Leste dala ida tan liu husi maneiras ka aksaun nebe’e mak ikus ne’e sai preokupasaun bo’ot iha sosiadade nia let. ***End***

(Artigu ne’e hatun ona iha Timor Post, Edisaun 4 Janeiro 2011)

)* Observador Politika no Sosial, no Membro Komite 12 de Novembro, hela iha Dili.