Filipe Rodrigues Pereira )*
Konflitus elites bele mosu iha kada estrata sosial. Konflitus elites bele mosu vertikalmente, entre elites iha governu no elites iha sosiadade nia laran. Konflitus elites bele mos mosu horizontalmente, entres elites iha internal sosiadade rasik. Perigu bo’ot tebes wainhira konflitus ne’e mosu paralelmente, kombinasaun entre vertikal no horizontal, hanesan mosu iha Timor-Leste iha tinan 2006 liu ba’a.
Semana rua liu ba’a mosu konflitus elites nebe’e mak publiku asiste dehan hahu husi Dr. Zacarias Albano ninia SMS ameasa ba’a PM nebe’e hakarak atu rezigna a’an husi kargu ministro NEC. Dr. Zacarias ninia SMS ameasa ne’e hamosu mos konflitus entre membrus do governu no entres elitu partidu AMP. Liu husi konflitus mai husi SMS ne’e, Dr. Zacarias konfesa ona ninia sala no husu mos diskulpa ona ba’a PM Xanana. Zacarias konfesa ho laran ka Zacarias mak lakohi hanaruk problema tamba nia senti katak, alem de nia hasoru figura Xanana nian, nia hasoru mos forsa siluman ida mak hadulas-metin hela PM Xanana?!
Depois de konflitus elite nebe’e hahu husi SMS ameasa Zacarias nian, publiku horon-is nebe’e dehan katak ministro Zacarias ninia kazu ne’e mosu tamba durante ne’e ministra Emilia Pires harí ninia Geng Politika ida iha governu AMP nia laran nebe’e buka hakas a’an atu hadau fiar politika bo’ot husi poder sentral governu nian, PM Xanana Gusmao. Tamba ne’e ikus mai publiku asiste ministro Zacarias ‘funu-malu’ ho Ministra Emilia Pires nia Geng Politika inklui ‘funu-malu’ ho S.E. Agio Pereira nebe’e sai nudar transmitor ba’a PM nia lian.
Tuir informasaun nebe’e namlekar iha sosiadade nia let, fulan ne’en depois de harí governu AMP, geng politika Emilia Pirez nian komesa buka ‘proteje’ PM Xanana husi influensia politika nebe’e mai husi partes seluk, no geng politika ne’e habelar no hakurita-a’an (monta ninia ema) ba’a ministerius prinsipais tomak. Infomasaun nebe’e publiku simu, por ezemplu dehan: iha Ministerio da Financas iha 63 adviser maibe 70% adviser husi Australia no iha mos individu rua mak importante tebes iha neba’a mak Roza no Gloria Castro, Sekretariu Estadu de Siguransa iha Ines de Araujo, Sekretario Etadu da Defeza iha Sonia, MNEC iha Viqky Tjhong, MEC iha Ana Noronha, iha mos Alfredo Pirez nebe’e ka’er kargu nudar S.E. Rekursus Naturais, no iha gabinete PM Xanana nian iha senhora Betty.
Iha informasaun nebe’e mak publiku simu mos dehan, iha tempu hirak liu ba’a wainhira senhora Betty halo lisensa de trabalho hodi sai ba’a tiha Australia, ministra Emilia Pires sempre tu’ur la hakmatek iha ninia eskritoriu. Ministra Emilia lor-loron kuaze telefone ba’a staff gabinete PM Xanana nian hodi husu tu-tuir se-se deit mak PM Xanana simu iha PM nia gabinete no koalia asuntu saida deit. Ministra Emilia hanesan hatudu ninia laran tauk, karik PM Xanana simu ema ka grupu ruma nebe’e mak bele tau perigu ba’a Gang Politika ne’e nia intereses. Mosu kestoins, intereses no objectivu saida mak Geng Politika ne’e buka?! Informasaun nebe’e monu iha grupo limitadu nia tilun dehan alem de objetikvu ekonomika no politika, diskonfia mos katak gang ne’e sai agente ruma ba’a nasaun ka korporate ruma nia intereses. Hatutan tan ho informasoins hirak ne’e, dalaruma mosu ‘lia-mangasan’ husi membros do governu nebe’e hola parte iha Geng Politika ne’e ba’a membros governu sira seluk hodi dehan: “é bom koopera, se lakohi problema.” Diak liu koopera ho Geng Politika ne’e se lakohi problema.
Karik Geng Politika ne’e existe duni maka automatikamente sempre mosu ‘kompetisaun koko influensia’ hodi hadau-malu fiar politika husi poder sentral governu nian. Konaba konflitus elites semana liu ba’a, iha informasaun dehan mos katak ‘kompetisaun’ ne’e mosu nudar rezultadu political revenge (politik balas-dendam) entre grupu UDT Portugal (Zacarias) no grupu UDT Australia (Emilia Pires). Kazu pasadu nian iha dispora neba’a mak to’o ohin loron lori tama ba’a governasaun AMP nia laran. Realmente ‘UDT mate tiha ona’ maibe ninia historia de odiu no vingansa sidauk lakon, no lori tama konflitus partidaria-diasporal ne’e ba’a governasaun nia laran hodi fo’o ameasas ba’a intereses nasional.
Geng ka grupus de intereses hanesan temi iha leten la’os buat foun iha politika praktika. Iha nasaun barak grupus ka individu ho misaun hanesan temi iha leten existe ho id-idak nia kor, intereses no objektivu oi-oin. Existensia grupu ka individu ne’e buka injecta no hadau influensia ba’a no husi poder sentral nebe’e ka’er ukun. Bele kompara ho Indonesia tempu Suharto nian, iha grupu Berkeley nebe’e uluk haleu Suharto hodi fo’o influensia hatolun policy governu nian iha parte ekonomika no finansas.
Diskripisaun hanesan hato’o iha leten mak hamosu konflitus elite semana hirak liu ba’a? Bele tebes ba’a ema ka grupu ida, no bosok ba’a ema ka grupu seluk. Maibe Hakerek’nain hakarak dehan katak iha kazu SMS ameasas Zacarias nian bele mosu atravez ‘jogada politika’ husi Gang Politika hanesan temi dadaun iha leten, no iha ao mesmu tempu dalaruma konflitus elites ne’e mosu tamba mos Dr. Zacarias ninia hahalok no lalaok. Hahalok no lalaok Dr. Zacarias nian durante lidera MNEC bele sai mos hanesan ajudasaun ka odamatan atu Gang Politika ne’e joga-tama ninia intereses hodi hamosu konflitus elites nebe’e sosiadade asisti semana rua liu ba’a.
Tuir akompanhasaun publika, iha tempu hirak liu ba’a PM Xanana fo’o fiar ba’a ministra Emilia ba’a Guiene-Bissau, Cabu-Verde hodi halo k’nar ruma. PM fo’o fiar ba’a ministra Emilia automatikamente fo’o mos choke ba’a ministro Zacarias tamba ministro Zacarias senti Emilia Pires halo ‘intervensaun’ ba’a ninia area de trabalho nebe’e tama iha MNEC nia kompetensia. Semana hirak liu ba’a ministra Emilia hetan tan fiar husi PM Xanana hodi prepara/organiza iventu Dili Internasional Dialogue, la’os ministro Zacarias. Fenomenu saida los?! Wainhira ik-ikus ne’e ministra Emilia mak hetan fiar bo’ot husi PM Xanana hodi hala’o servisu ministro Zacarias nian. Ministro Zacarias presiza buka halo tok mos refleksaun klean ruma hodi buka hatene ninia frakeza nudar humanu. Ninia frakeza nebe’e ikus hamosu konflitus elites iha AMP nia laran. Ka fenomenu ne’e mosu tamba PM hetan duni influensia makas husi Geng Politika Emilia Pires nian?!
Karik Geng Politika ministra Emilia Pires nian existe duni maka Hakerek’nain reseiu mos, dalaruma ba’a oin la’os ministru Zacarias mesak deit mak sei hasoru tan kazu hanesan, maibe se la’kuidadu jogada-politika semilhante bele kona mos ba’a membrus governu AMP sira seluk, karik membrus governu seluk ne’e hakarak suku-bo’ok, lakohi koopera no sai ameasa ba’a Geng ne’e nia intereses.
Ho kondisaun hanesan temi iha leten, mosu kompetisaun hadau-malu influensia ba’a no husi poder sentral, presiza PM Xanana ninia laran-luak atu bele hafiltru ka hata’es influensia nebe’e mak dalaruma tama ho intensaun ba’a intereses individu ka grupu nian. Hakerek’nain hakarak dehan, normal wainhira ema ida fo’o fiar bo’ot ba’a ema seluk tamba konfiansa, maibe iha area atu jere governasaun presiza buka hases-a’an husi problema se konfiansa ne’e hachoke estrutura no normas bai-bain nebe’e existe iha politika aliansa no governasaun nia laran. Por ezemplu iha parte ida fo’o fiar ba’a ministra Emilia tamba konfiansa no iha parte seluk hamosu political offensiveness (ketersinggungan politik) iha ministro Zacarias nia parte.
Maibe Hakerek’nain mos hare katak PM Xanana ninia ‘desizaun’ lais nebe’e ‘autoriza fali” Dr. Zacarias hodi hala’o ninia k’nar nudar ministro NEC tamba PM Xanana tau a’as intereses nasional iha intereses seluk nia leten. PM Xanana mos hatene bem feitu katak iha governu aktual nebe’e harí husi prosesu demokratiku tinan hirak liu ba’a, nia (Xanana) sai nudar lideransa-politika-transaksional, lideransa nebe’e harí husi partidu lima nia hakarak, no existensia governu nebe’e Xanana lidera depende teb-tebes ba’a partidus aliansa. Xanana ho ninia konsiensia senti mos katak governu tenki la’o nafatin atu bele servi povu nia intereses, no iha ao mesmu tempu tenki buka hase’es a’an mos husi perspektivu negativas husi komunidade internal no external nebe’e bele konsidera politikus Timorenses iha habitu gosta harí-hamonu naba-naba governasaun iha kada momentu.
Bazeia mos ba’a konflitus elites ho ninia impaktus negativus nebe’e bele mosu no fo’o ameasas ba’a intereses nasional, tuir Hakerek’nain Timor-Leste presiza hamosu grupu external ho responsabilidade politika no moral nebe’e a’as atu nune’e bele tau-matan lesuk ba’a hahalok no lala’ok husi individu ka grupu nebe’e dalaruma buka utiliza k’nar politika hodi buka atinji intereses pessoais iha governu ida nia laran. **End*** (TP, Edisaun 22/4/10)
)*Analista Politika no Sosial
Konflitus elites bele mosu iha kada estrata sosial. Konflitus elites bele mosu vertikalmente, entre elites iha governu no elites iha sosiadade nia laran. Konflitus elites bele mos mosu horizontalmente, entres elites iha internal sosiadade rasik. Perigu bo’ot tebes wainhira konflitus ne’e mosu paralelmente, kombinasaun entre vertikal no horizontal, hanesan mosu iha Timor-Leste iha tinan 2006 liu ba’a.
Semana rua liu ba’a mosu konflitus elites nebe’e mak publiku asiste dehan hahu husi Dr. Zacarias Albano ninia SMS ameasa ba’a PM nebe’e hakarak atu rezigna a’an husi kargu ministro NEC. Dr. Zacarias ninia SMS ameasa ne’e hamosu mos konflitus entre membrus do governu no entres elitu partidu AMP. Liu husi konflitus mai husi SMS ne’e, Dr. Zacarias konfesa ona ninia sala no husu mos diskulpa ona ba’a PM Xanana. Zacarias konfesa ho laran ka Zacarias mak lakohi hanaruk problema tamba nia senti katak, alem de nia hasoru figura Xanana nian, nia hasoru mos forsa siluman ida mak hadulas-metin hela PM Xanana?!
Depois de konflitus elite nebe’e hahu husi SMS ameasa Zacarias nian, publiku horon-is nebe’e dehan katak ministro Zacarias ninia kazu ne’e mosu tamba durante ne’e ministra Emilia Pires harí ninia Geng Politika ida iha governu AMP nia laran nebe’e buka hakas a’an atu hadau fiar politika bo’ot husi poder sentral governu nian, PM Xanana Gusmao. Tamba ne’e ikus mai publiku asiste ministro Zacarias ‘funu-malu’ ho Ministra Emilia Pires nia Geng Politika inklui ‘funu-malu’ ho S.E. Agio Pereira nebe’e sai nudar transmitor ba’a PM nia lian.
Tuir informasaun nebe’e namlekar iha sosiadade nia let, fulan ne’en depois de harí governu AMP, geng politika Emilia Pirez nian komesa buka ‘proteje’ PM Xanana husi influensia politika nebe’e mai husi partes seluk, no geng politika ne’e habelar no hakurita-a’an (monta ninia ema) ba’a ministerius prinsipais tomak. Infomasaun nebe’e publiku simu, por ezemplu dehan: iha Ministerio da Financas iha 63 adviser maibe 70% adviser husi Australia no iha mos individu rua mak importante tebes iha neba’a mak Roza no Gloria Castro, Sekretariu Estadu de Siguransa iha Ines de Araujo, Sekretario Etadu da Defeza iha Sonia, MNEC iha Viqky Tjhong, MEC iha Ana Noronha, iha mos Alfredo Pirez nebe’e ka’er kargu nudar S.E. Rekursus Naturais, no iha gabinete PM Xanana nian iha senhora Betty.
Iha informasaun nebe’e mak publiku simu mos dehan, iha tempu hirak liu ba’a wainhira senhora Betty halo lisensa de trabalho hodi sai ba’a tiha Australia, ministra Emilia Pires sempre tu’ur la hakmatek iha ninia eskritoriu. Ministra Emilia lor-loron kuaze telefone ba’a staff gabinete PM Xanana nian hodi husu tu-tuir se-se deit mak PM Xanana simu iha PM nia gabinete no koalia asuntu saida deit. Ministra Emilia hanesan hatudu ninia laran tauk, karik PM Xanana simu ema ka grupu ruma nebe’e mak bele tau perigu ba’a Gang Politika ne’e nia intereses. Mosu kestoins, intereses no objectivu saida mak Geng Politika ne’e buka?! Informasaun nebe’e monu iha grupo limitadu nia tilun dehan alem de objetikvu ekonomika no politika, diskonfia mos katak gang ne’e sai agente ruma ba’a nasaun ka korporate ruma nia intereses. Hatutan tan ho informasoins hirak ne’e, dalaruma mosu ‘lia-mangasan’ husi membros do governu nebe’e hola parte iha Geng Politika ne’e ba’a membros governu sira seluk hodi dehan: “é bom koopera, se lakohi problema.” Diak liu koopera ho Geng Politika ne’e se lakohi problema.
Karik Geng Politika ne’e existe duni maka automatikamente sempre mosu ‘kompetisaun koko influensia’ hodi hadau-malu fiar politika husi poder sentral governu nian. Konaba konflitus elites semana liu ba’a, iha informasaun dehan mos katak ‘kompetisaun’ ne’e mosu nudar rezultadu political revenge (politik balas-dendam) entre grupu UDT Portugal (Zacarias) no grupu UDT Australia (Emilia Pires). Kazu pasadu nian iha dispora neba’a mak to’o ohin loron lori tama ba’a governasaun AMP nia laran. Realmente ‘UDT mate tiha ona’ maibe ninia historia de odiu no vingansa sidauk lakon, no lori tama konflitus partidaria-diasporal ne’e ba’a governasaun nia laran hodi fo’o ameasas ba’a intereses nasional.
Geng ka grupus de intereses hanesan temi iha leten la’os buat foun iha politika praktika. Iha nasaun barak grupus ka individu ho misaun hanesan temi iha leten existe ho id-idak nia kor, intereses no objektivu oi-oin. Existensia grupu ka individu ne’e buka injecta no hadau influensia ba’a no husi poder sentral nebe’e ka’er ukun. Bele kompara ho Indonesia tempu Suharto nian, iha grupu Berkeley nebe’e uluk haleu Suharto hodi fo’o influensia hatolun policy governu nian iha parte ekonomika no finansas.
Diskripisaun hanesan hato’o iha leten mak hamosu konflitus elite semana hirak liu ba’a? Bele tebes ba’a ema ka grupu ida, no bosok ba’a ema ka grupu seluk. Maibe Hakerek’nain hakarak dehan katak iha kazu SMS ameasas Zacarias nian bele mosu atravez ‘jogada politika’ husi Gang Politika hanesan temi dadaun iha leten, no iha ao mesmu tempu dalaruma konflitus elites ne’e mosu tamba mos Dr. Zacarias ninia hahalok no lalaok. Hahalok no lalaok Dr. Zacarias nian durante lidera MNEC bele sai mos hanesan ajudasaun ka odamatan atu Gang Politika ne’e joga-tama ninia intereses hodi hamosu konflitus elites nebe’e sosiadade asisti semana rua liu ba’a.
Tuir akompanhasaun publika, iha tempu hirak liu ba’a PM Xanana fo’o fiar ba’a ministra Emilia ba’a Guiene-Bissau, Cabu-Verde hodi halo k’nar ruma. PM fo’o fiar ba’a ministra Emilia automatikamente fo’o mos choke ba’a ministro Zacarias tamba ministro Zacarias senti Emilia Pires halo ‘intervensaun’ ba’a ninia area de trabalho nebe’e tama iha MNEC nia kompetensia. Semana hirak liu ba’a ministra Emilia hetan tan fiar husi PM Xanana hodi prepara/organiza iventu Dili Internasional Dialogue, la’os ministro Zacarias. Fenomenu saida los?! Wainhira ik-ikus ne’e ministra Emilia mak hetan fiar bo’ot husi PM Xanana hodi hala’o servisu ministro Zacarias nian. Ministro Zacarias presiza buka halo tok mos refleksaun klean ruma hodi buka hatene ninia frakeza nudar humanu. Ninia frakeza nebe’e ikus hamosu konflitus elites iha AMP nia laran. Ka fenomenu ne’e mosu tamba PM hetan duni influensia makas husi Geng Politika Emilia Pires nian?!
Karik Geng Politika ministra Emilia Pires nian existe duni maka Hakerek’nain reseiu mos, dalaruma ba’a oin la’os ministru Zacarias mesak deit mak sei hasoru tan kazu hanesan, maibe se la’kuidadu jogada-politika semilhante bele kona mos ba’a membrus governu AMP sira seluk, karik membrus governu seluk ne’e hakarak suku-bo’ok, lakohi koopera no sai ameasa ba’a Geng ne’e nia intereses.
Ho kondisaun hanesan temi iha leten, mosu kompetisaun hadau-malu influensia ba’a no husi poder sentral, presiza PM Xanana ninia laran-luak atu bele hafiltru ka hata’es influensia nebe’e mak dalaruma tama ho intensaun ba’a intereses individu ka grupu nian. Hakerek’nain hakarak dehan, normal wainhira ema ida fo’o fiar bo’ot ba’a ema seluk tamba konfiansa, maibe iha area atu jere governasaun presiza buka hases-a’an husi problema se konfiansa ne’e hachoke estrutura no normas bai-bain nebe’e existe iha politika aliansa no governasaun nia laran. Por ezemplu iha parte ida fo’o fiar ba’a ministra Emilia tamba konfiansa no iha parte seluk hamosu political offensiveness (ketersinggungan politik) iha ministro Zacarias nia parte.
Maibe Hakerek’nain mos hare katak PM Xanana ninia ‘desizaun’ lais nebe’e ‘autoriza fali” Dr. Zacarias hodi hala’o ninia k’nar nudar ministro NEC tamba PM Xanana tau a’as intereses nasional iha intereses seluk nia leten. PM Xanana mos hatene bem feitu katak iha governu aktual nebe’e harí husi prosesu demokratiku tinan hirak liu ba’a, nia (Xanana) sai nudar lideransa-politika-transaksional, lideransa nebe’e harí husi partidu lima nia hakarak, no existensia governu nebe’e Xanana lidera depende teb-tebes ba’a partidus aliansa. Xanana ho ninia konsiensia senti mos katak governu tenki la’o nafatin atu bele servi povu nia intereses, no iha ao mesmu tempu tenki buka hase’es a’an mos husi perspektivu negativas husi komunidade internal no external nebe’e bele konsidera politikus Timorenses iha habitu gosta harí-hamonu naba-naba governasaun iha kada momentu.
Bazeia mos ba’a konflitus elites ho ninia impaktus negativus nebe’e bele mosu no fo’o ameasas ba’a intereses nasional, tuir Hakerek’nain Timor-Leste presiza hamosu grupu external ho responsabilidade politika no moral nebe’e a’as atu nune’e bele tau-matan lesuk ba’a hahalok no lala’ok husi individu ka grupu nebe’e dalaruma buka utiliza k’nar politika hodi buka atinji intereses pessoais iha governu ida nia laran. **End*** (TP, Edisaun 22/4/10)
)*Analista Politika no Sosial
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.