Martinho G. Da Silva Gusmão
Henry Kissinger (eis Sekretariu Estadu USA nian ba negocio estrangeiro) hakerek iha nia livru nune’e: “... there is a vast difference between the perspective of an analyst and that of statesman. The analyst can choose which problem he wishes to study, whereas the statesman’s problem are imposed on him. The analyst can allot whatever time is necessary to come to a clear conclusion; the overwhelming challange to the statesman is the pressure of time. The analyst run no risk. If his conclusions prove wrong, he can write another treatise. The statesman is permitted only one guess; his mistakes are irretrievable” (cfr., Diplomacy: 27). Nia dehan katak, iha diferensia boot entre analista ida ho makaer-ukun (statesman) ida. Analista ida bele hili problema atu halo estudo (hanoin no hakerek). Maibe, makaer-ukun ida simu deit problema no hili todan ka kman. Analista ida iha tempu barak atu tur hodi hanoin no hakerek. Ba makaer-ukun ida, tempu mak duni nia. Analista ida la iha risku. Wainhira analista ne’e sala, nia bele hanoin fali buat seluk, no hakerek fali buat foun. Makaer ukun ida bele adivina (siik) dala ida deit. Mak nia siik sala, entaun todan ba nia atu bele hadia fali.
Maibe, iha Timor Leste la fasil atu hatudu makaer-uku (statesman) mak hetan risku liu, ka analista mak nia servisu todan liu. Tuir hau nia esperiensia, iha ita nia rain sai analista mos hetan risku. La’os tan nia pensamentu los ka sala, maibe liu-liu makaer-ukun gosta nia ka la gosta nia. Wainhira hau hatudu katak partidu opozisaun nian mak loos, entaun governu dulas ibun ka matan ikun deit. Maibe, wainhira hau hakerek katak governu nia pozisaun forte liu, opozisaun hahu hirus hau. Maibe mos los duni: makaer-ukun sira mos hetan risku, tan desizaun ne’ebe sira foti bele lori Povu no Nasaun ba konflitu nia laran, dala ruma violentu. Too iha situasaun ida ne’e, sira mos lakon konfiansa no sira nia governasaun bele xumba.
Maski nune’e, wainhira ita hanoin klean liu tan ita hasoru hela situasaun ida komplikadu liu, i.e., “pensamento corrupto” (corrupted mind). Korupsaun mosu, wainhira ita iha duni pensamento (intencionalidade) ba korupsaun. Entaun, saida mak ‘pensamento corrupto”, no oinsa mak pensamentu hanesan ne’e nakdaet hanesan ‘gurita’ nia liman iha ita nia moris?
EZEMPLU “PENSAMENTO CORRUPTO”: PAKOTE REFERENDUM
Atu kumprende pensamentu koruptu, ita bele kaer took “Pakote Referendum” nudar ezemplu. Too agora, seidauk klaru tan sa no oinsa mak desizaun ida ne’e foti derepenti. Iha debate orsamentu jeral estadu nian 2009, kategoria ida ne’e la iha. Entaun, pakote referendum ne’e estranho tebes. Iha nivel governu nian, pelo menos, hau la kumprende sira nia esplikasaun kona ba projektu ida ne’e. Argumentu ne’ebe ita rona bebeik mak dehan atu fo benefisiu ba ita nia povu iha baze. Tuir tan, pakote referendum ne’e mos hanesan oportunidade atu fo kapasitasaun ba emprezariu lokal. Ida ne’e hanoin (intencionalidade) ne’ebe diak, maibe iregular.
Iha nivel PN, opozisaun fo kritika maka’as. Sira argumenta katak, pakote referendum hanesan indikasaun katak ministeriu balun la iha kapasidade atu ekzekuta orsamentu 2009. Tan ne’e, pakote referendum hanesan deit atu taka falta hodi hasae percentajen gastus orsamentu jeral estadu nian. Tuir lolos, ne’e indikasaun ba korupsaun no maladministrasaun. Opozisaun kontinua kestiona buat hirak ne’e. Ida ne’e sai hanesan kartu ‘trunfu’ ida husi opozisaun atu pes ka ‘main tindis’ governu.
Hanesan ho opozisaun, NGO balun mak levanta kestaun hasoru ‘pakote referendum’. Liu-liu tan sira hare katak, pakote referendum ne’e la hakruk ba demarkasaun aprovizionamentu husi governu rasik. A lias, hanesan prezente ba festa ida ita halo pakote bara-barak, maibe gratis hotu. Entaun, ninia konsekuensia la tuir ona disiplina ekzekusaun orsamentu. Sa tan hein ninia kualidade.
Husi parte emprezariu sira nia, ita la rona reasaun maka’as. Ba sira importante projektu sai. Realmente sira hetan benefisiu. Sira balun iha relasaun pessoal/ familiar ho governu no opozisaun dala ida deit. A lias, membru gorvernu mos sira familia; membru partidu opozisaun mos sira maun-alin hotu. Ida ne’e indikasaun ba kolusi no nepotisme. Tan ne’e, maski sira hatudu optimismu katak Pakote Referendum atinji ona 91% iha ezekusaun, maibe iha kualidade la iha ema ida mak hatene. Sa tan, emprezariu balun halo povu hakfodak fali. Duranti ne’e sai ‘konjak mikrolet’, derepenti deit sai tiha ona emprezariu lokal. No ema hotu simu malu ‘com todas as calmas’, tan liafuan benefisiu ba povu nee deit (no ita bele hare, konjak mikrolet agora la kohi ona sae mikrolet maibe mobil pribadi).
Ho deskrisaun ida ne’e ita husu: pakote referendum ne’e tama kategoria korupsaun ka lae? Difisil atu fo resposta klaru. Liu-liu tan ita hotu sulan tama iha liafuan “provas” no “evidensia” nia laran. Evidensia, katak, ita hatene duni pakote referendum la tuir OJE 2009. Maibe, la iha “provas” katak, governu uza osan ba interese pessoal ka familiar. Basa, emprezariu balun ne’ebe simu pakote ne’e la iha ligasaun familia ho governu. Balun iha ligasaun, maibe inklui mos familia opozisaun nian. Dala ruma hau ko’alia ho belun balun ne’ebe sai prokurador, juiz no advogadu. Sira nia resposta rona ba quaze hanesan deit, “Ami la bele halo buat ida tan la hetan provas no la iha evidensia”. Ne’e katak, orgaun judisial rasik la bele (ka, la kohi?) hatudu koruptor ne’e iha ka la iha!
Husi parte seluk, makaer-ukun sira (liu-liu deputadu sira husi opozisaun) no NGO hamutuk ho jornalista sira hatudu nafatin “evidensia”, maibe la konsege fo “provas”. Duranti ne’e, “evidente” tebes katak sira koalia bebeik kona ba korupsaun, kolusaun no nepotismu (KKN). Se hakarak mosu lalais iha media, entaun dalan diak liu mak hakilar kona ba KKN. Nune’e, ema barak mak mosu iha media komunikasaun hodi haklalak kona ba korupsaun. Maibe, too tempu atu husu “provas”, la iha ema ida mak mosu iha media ka forum publiku ruma hodi hatudu se mak halo korupsaun hira!!!
Entaun, ita bele dehan katak, Timor Leste nakonu ho “pensamento corrupto” (corrupted mind). Dala barak liu ita hanoin katak iha korupsaun no ita hateten katak korupsaun barak no buras iha Timor Leste. Maibe, ita rasik la kaer kona se mak koruptor no oinsa mak nia halo korupsaun. Ho liafuan seluk, korupsaun hanesan imajinasaun politika deit atu manan simpatia politika povu nian. Maibe, too iha aksaun la iha ida mak brani sai kombatente.
KONSENSU KAK VS “WASHINGTON CONSENSUS”
Ohin loron, ho esforsu barak husi makaer-ukun sira, liu-liu PM Kay Rala Xanana Gusmão, ita tama ba faze ida atu hetan konsensus kona ba komisariu KAK. Ita nia PM kuaze akumula hotu pozisaun “analista” no “makaer-ukun” (statesman). Nia iha kbiit hodi hatudu ‘opsaun’ no fo ‘alternativa’. Nudar makaer-ukun, nia halo “sob-proposta” (tuir Lei) hodi konsege lori Aderito de Jesus nudar ‘opsaun’ ida ba kandidatura Komisariu KAK. Maibe, nudar analista nia bele hare katak PN la konsege halo “designa” (tuir Lei), entaun nia halo mudansa liu husi diskusaun ho opozisaun no PR, atu lori fali ninia ‘alternativa’: Ivo Valente no Sebastião Diaz.
Dala ida hau hakerek iha Timor Post kona ba “Konsensus” atu hili Komisariu KAK. Iha neba, hau hatudu katak, konsensus tenki rasional no la’os sentimental. Maibe, politika nain balun no intelektual balun hanoin katak, hau iha tendensia atu kontra FRETILIN no apoia fali AMP. Afinal, hau hakarak deit atu elabora konseptu “konsensu” ne’e. Lei KAK la dehan buat ida kona ba “konsensus”. OMP mak halo kantigas uluk. Depois, AMP kanta tuir. Ita hare kedas, katak, “konsensus” ne’e teatru politiku.
Tuir hau nia opiniaun, “konsensu” ne’e rasik hanesan ona ho pensamentu koruptu. Tan sa? Tan iha “konsensu” ne’e nia laran ita la deskobre “hidden hermeneutic” (interpretasaun latente/ tafsiran tersembunyi) ida – katak, kombate korupsaun la bele hamate malu iha kariera politika. Konsensus hanesan fali OMP no AMP “tau lia ba malu” atu hili komisariu KAK ida atu la bele kombate hasoru sira nia “maun-alin” emprezariu sira. Ita lalika subar lia, katak, wainhira governu fo projektu ba emprezariu sira, entaun opozisaun nia familia mos hetan, governu nian mos hetan; deputadu mos hetan, ministru mos hetan. Eis-titular sira mos la lakon buat ida. Hanesan hananu iha Indonesia dehan, “di sini senang, di sana senang, di mana-mana hatiku senang...”!
Maibe, ninia konsekuensia “tersembunyi” mak kombate korupsaun ne’e la akontense. Basa, ita konsiente ka lae, iha “konsensu” ne’e nia laran ita haruka ona “short message” (sms) politika ba Komisariu KAK ne’ebe sei eleitu atu la bele “brutal” hasoru koruptor (kazu Antasari Azhari Ketua KPK bele sai hanesan ezemplu). Ne’e duni, hau nia artigu liu ba la’os atu ataka FRETILIN no apoia AMP, maibe liu-liu atu fokit sai “pensamento corrupto” ne’e husi ita nia ulun laran. Dala ida tan, “konsensus” hanesan ho “pensamento corrupto”/“corrupted mind”.
Mosu ideia seluk ne’ebe importante atu ita hanoin lisuk. Ekonom Joseph Stiglitz ko’alia dala barak kona ba “Washington Consensus”. Iha neba nia temi kona ba “privatizasaun”, “liberalizasaun”, no “aperta sintura orsamental”. Konseptu hirak ne’e mak sei fo benefisiu ekonomiku nasaun no povu, tan kompainia boot no kiik sira bele halao roda ekonomia rasik. Klaru iha USA. Liu husi consensus ida ne’e, emprezariu sira tama iha merkadu livre no halao privatizasaun. Ninia konsekuensia, estadu/ governu no makaer ukun sira konsentra deit atu organiza nasaun no halo legislasaun. Sira lalika akumula funsaun ekonomia ne’ebe sei fasilmente hamosu KKN. Maibe, Stiglitz dala ida fo hanoin ba nasaun foin-moris sira (developing countries) atu “... to be aware of widespread corruption in the privatization process” (matan moris ba korupsaun boot iha prosesu privatizasaun nia laran). Iha fatin seluk nia dehan, “In many countries, privatization got the name of briberization”.
Washington consensus la mosu iha Timor Leste, tan ita la iha kapasidade atu halo “privatizasaun”, “liberalizasaun” no “aperta sintura orsamental” (ex.: ita halo pakote referendum). Liberalizasaun la iha, tan birokrasia governu nian naruk la halimar. Privatizasaun mos la iha, tan sektor privadu la iha. Iha deit grupu ida ne’ebe hetan benefisiu ekonomiku husi “projektu governu” nian. Husi benefisiu ida ne’e, grupu ida ne’e fo fali benefisiu politiku ba politika nain sira. Hanesan pakote referendum, por exemplo. Maibe, pakote referendum la aat liu “pakote eleisaun” 2007 husi periode governu uluk nian. Too eleisaun mak ita hakfodak fahe projektu, depois ninia percentajen ba fali partidu. Maski nune’e, atu bele halakon “evidensia”, ita sunu tiha alfandega hodi hamos tiha “provas”. Ho razaun ridiculo: tan la kuntenti ho desizaun forma governu foun.
Pakote projektu eleisaun 2007 hatudu oinsa mak “privatizasaun” politika no ekonomia bele mosu iha “estado fragil” (estadu failhado) hanesan Timor Leste. Iha grupu ida ne’ebe hanaran emprezariu, maibe sira la iha “technical know how” (osan, material, injineiru, esperiensia teknika). Sira uza deit “social know how” – ka relasaun politika: koneksaun no komunikasaun ho aman, inan, tiu ka maun alin ne’ebe iha kargu politiku. Liu-liu uza tan liafuan “ami luta” too lakon familia. Entaun, uza sofrimentu familia nia nudar “modal dagang” ba projektu governu nian. Wainhira projektu sai, entaun ‘emprezariu’ ho ‘makaer-ukun’ lalika ona diskuti buat barak. Liu husi “body language” (bahasa tubuh), sira kumprende malu ona – hira mak emprezariu hatama bolsu, hira mak makaer-ukun simu. Body language ne’e mosu husi corrupted mind.
Hau hanoin, Timor Leste la halo “privatizasaun” iha sektor ekonomia, maibe politika. Tan, ne’e wainhira lakon kargu politiku ida, entaun ita hanoin katak ita bankrut no lakon “sektor privadu” ida. Ninia konsekuensia mak hamosu violensia oi-oin. Violensia apos eleisaun seidauk hetan esplikasaun klaru. Maibe, faktor ida mak la bele nega – katak, politika nain no emprezariu balun lakon “investimentu”. Tan ne’e, iha situasaun dezesperadu nia laran ita komete krimi violensia. Dala ida tan ho razaun absurdu, hakarak hadi’a demokrasia.
Ezemplu ida seluk mak Lei Pensaun Vitalisia (LPV). Liu husi politika ita halo benefisiu ekonomiku no rendimentu ba ita nia an, familia no kolega sira. LPV hanesan “evidensia” no “provas” kona ba privatizasaun “bens publicos” ba konsumu familia tomak. Kargu hanesan PR, PM, Pres. PN, Deputadu no Ministru sai ona hanesan empregu ida iha “sektor privadu”. Duranti kaer kargu ne’e, ilustres senhores ne’e halo “deposito” ba sira nia servisu. Wainhira presta hotu ona sira nia servisu, sira hein deit atu recolha ninia rezultadu.
Hare husi okulu Washington Consensus, LPV ne’e indikador uniku, validu no provas konkretas katak korupsaun ne’e mosu husi privatizasaun politika, la’os ekonomia. Iha ne’e ita nia makaer-ukun sira mai ho “pensamento corrupto” (corrupted mind), monta sistema ida hodi foti osan (la bele dehan “nauksaun”) estadu nian (ou, ho sira nia liafuan rasik “Povu nia osan”) hodi gasta arbiru ba ema ne’ebe la halo ona servisu ba estadu ka nasaun. Tan prosesu ne’e sistematiku no legal, entaun korupsaun mos sistematika. A lias, governu anterior hamoris mekanismu korupsaun ida atu titular sira halo “nauksaun” maibe la prejudika sira atu tama iha dadur laran. Atu taka falta eis-titular sai fali “kritikus” foun no halo analiza kona ba governasaun aktual nudar “unipessoal limited”. Maibe, hau sinti laran makili wainhira analiza hirak ne’e la mensiona mos kazu LPV. Afinal, LPV ne’e mak “provas” no “evidensia” katak, governu anterior ne’e “unipessoal limited”. Maibe, tan ida ne’e benefisiu ba titular sira hotu, entaun la iha ida mak brani atu hamate LPV. Basa, hamate LPV hanesan deit atu hamate “rendimentu sustentavel” vitalisia (ba moris tomak). Se nune’e, entaun husi Alkatiri too Xanana ita monta sistema estadu nian hanesan “unipessoal limited”. So la klaru, tan sa, ida hateten fali seluk ... afinal hanesan deit.
Maibe, ba hau fraze “unipessoal limited” ne’e mak privatizasaun politika. A lias, wainhira ita sei titular ba kargu ida, ita halo “unipessoal limited”. Wainhira ita sai tiha eis-titular, ita hatudu liman fuan ba titular seluk ho liafuan “unipessoal limited”. Ka, hodi liafuan seluk, ita rekuinese duni an nudar promotor/fundador ba “unipessoal limited” hodi nune’e hamosu tradisaun iha Estado/governu Timor Leste nudar “unipessoal limited”? Wallahu-alam (lian arabi: “se mak hatene”?).
KONKLUZAUN
Harii KAK no hili Komisariu atu lidera, tenki hetan suporta husi ita hotu. Halo nusa ba mos, kombate korupsaun hanesan “causa nacional”. Partidu sira no membru PN la bele halo “konsensus” liu husi “hidden hermeneutic” no “pensamento corrupto” nia laran. Bloku OMP no AMP diskuti bebeik kona ba “konsensus”. Maibe, ita povu mos tenki matan moris neon nain nafatin. Basa, liafuan “konsensus” ne’e sei bele dehan buat barak no hatudu buat barak. Liu husi “konsensus” politika sei halo buat barak, buat hotu ne’ebe ema hare no mos la hare.
Maibe, buat diak ida: maski makaer-ukun sira kontinua halo konsensus ita sei iha lider ida ne’ebe ho pasiensia no determinasaun atu koko no hare ninia andamentu. Kissinger dehan katak makaer-ukun (statesman), “... will be judged by history on the basis of how wisely he managed the inevitable change and, above all, by how well he preserves the peace.” (cfr., Diplomacy: 28; ... historia mak sei julga bazeia ba oinsa mak nia matenek hodi jere mudansa ne’ebe ita la bele evita, no liu tan, bazeia ba oinsa mak nia hametin nafatin damen). Halo nusa ba mos, Xanana bele “wisely ... managed” atu lori Aderito de Jesus, Ivo Valente ka Sebastião Diaz iha prosesu nia laran ba kandidatura KAK nian. Husi kandidatu hirak ne’e ita bele hatene, se mak atu eleitu. Maibe, importante liu Xanana hatudu ninia perseverança (ketabahan) atu halo prosesu ne’e ho fuan damen nian. La haklalak, la garganta. Sira los ka sira sala, historia mak sei haktuir ba jerasaun foun. Maibe, makaer-ukun ida tenki hola risku ba ninia desizaun. Tan nia moris ohin loron deit.
*) Direitor CJP Diocese Baucau. Dosente filosofia politika, etika no ateismo kontemporaneo.
Henry Kissinger (eis Sekretariu Estadu USA nian ba negocio estrangeiro) hakerek iha nia livru nune’e: “... there is a vast difference between the perspective of an analyst and that of statesman. The analyst can choose which problem he wishes to study, whereas the statesman’s problem are imposed on him. The analyst can allot whatever time is necessary to come to a clear conclusion; the overwhelming challange to the statesman is the pressure of time. The analyst run no risk. If his conclusions prove wrong, he can write another treatise. The statesman is permitted only one guess; his mistakes are irretrievable” (cfr., Diplomacy: 27). Nia dehan katak, iha diferensia boot entre analista ida ho makaer-ukun (statesman) ida. Analista ida bele hili problema atu halo estudo (hanoin no hakerek). Maibe, makaer-ukun ida simu deit problema no hili todan ka kman. Analista ida iha tempu barak atu tur hodi hanoin no hakerek. Ba makaer-ukun ida, tempu mak duni nia. Analista ida la iha risku. Wainhira analista ne’e sala, nia bele hanoin fali buat seluk, no hakerek fali buat foun. Makaer ukun ida bele adivina (siik) dala ida deit. Mak nia siik sala, entaun todan ba nia atu bele hadia fali.
Maibe, iha Timor Leste la fasil atu hatudu makaer-uku (statesman) mak hetan risku liu, ka analista mak nia servisu todan liu. Tuir hau nia esperiensia, iha ita nia rain sai analista mos hetan risku. La’os tan nia pensamentu los ka sala, maibe liu-liu makaer-ukun gosta nia ka la gosta nia. Wainhira hau hatudu katak partidu opozisaun nian mak loos, entaun governu dulas ibun ka matan ikun deit. Maibe, wainhira hau hakerek katak governu nia pozisaun forte liu, opozisaun hahu hirus hau. Maibe mos los duni: makaer-ukun sira mos hetan risku, tan desizaun ne’ebe sira foti bele lori Povu no Nasaun ba konflitu nia laran, dala ruma violentu. Too iha situasaun ida ne’e, sira mos lakon konfiansa no sira nia governasaun bele xumba.
Maski nune’e, wainhira ita hanoin klean liu tan ita hasoru hela situasaun ida komplikadu liu, i.e., “pensamento corrupto” (corrupted mind). Korupsaun mosu, wainhira ita iha duni pensamento (intencionalidade) ba korupsaun. Entaun, saida mak ‘pensamento corrupto”, no oinsa mak pensamentu hanesan ne’e nakdaet hanesan ‘gurita’ nia liman iha ita nia moris?
EZEMPLU “PENSAMENTO CORRUPTO”: PAKOTE REFERENDUM
Atu kumprende pensamentu koruptu, ita bele kaer took “Pakote Referendum” nudar ezemplu. Too agora, seidauk klaru tan sa no oinsa mak desizaun ida ne’e foti derepenti. Iha debate orsamentu jeral estadu nian 2009, kategoria ida ne’e la iha. Entaun, pakote referendum ne’e estranho tebes. Iha nivel governu nian, pelo menos, hau la kumprende sira nia esplikasaun kona ba projektu ida ne’e. Argumentu ne’ebe ita rona bebeik mak dehan atu fo benefisiu ba ita nia povu iha baze. Tuir tan, pakote referendum ne’e mos hanesan oportunidade atu fo kapasitasaun ba emprezariu lokal. Ida ne’e hanoin (intencionalidade) ne’ebe diak, maibe iregular.
Iha nivel PN, opozisaun fo kritika maka’as. Sira argumenta katak, pakote referendum hanesan indikasaun katak ministeriu balun la iha kapasidade atu ekzekuta orsamentu 2009. Tan ne’e, pakote referendum hanesan deit atu taka falta hodi hasae percentajen gastus orsamentu jeral estadu nian. Tuir lolos, ne’e indikasaun ba korupsaun no maladministrasaun. Opozisaun kontinua kestiona buat hirak ne’e. Ida ne’e sai hanesan kartu ‘trunfu’ ida husi opozisaun atu pes ka ‘main tindis’ governu.
Hanesan ho opozisaun, NGO balun mak levanta kestaun hasoru ‘pakote referendum’. Liu-liu tan sira hare katak, pakote referendum ne’e la hakruk ba demarkasaun aprovizionamentu husi governu rasik. A lias, hanesan prezente ba festa ida ita halo pakote bara-barak, maibe gratis hotu. Entaun, ninia konsekuensia la tuir ona disiplina ekzekusaun orsamentu. Sa tan hein ninia kualidade.
Husi parte emprezariu sira nia, ita la rona reasaun maka’as. Ba sira importante projektu sai. Realmente sira hetan benefisiu. Sira balun iha relasaun pessoal/ familiar ho governu no opozisaun dala ida deit. A lias, membru gorvernu mos sira familia; membru partidu opozisaun mos sira maun-alin hotu. Ida ne’e indikasaun ba kolusi no nepotisme. Tan ne’e, maski sira hatudu optimismu katak Pakote Referendum atinji ona 91% iha ezekusaun, maibe iha kualidade la iha ema ida mak hatene. Sa tan, emprezariu balun halo povu hakfodak fali. Duranti ne’e sai ‘konjak mikrolet’, derepenti deit sai tiha ona emprezariu lokal. No ema hotu simu malu ‘com todas as calmas’, tan liafuan benefisiu ba povu nee deit (no ita bele hare, konjak mikrolet agora la kohi ona sae mikrolet maibe mobil pribadi).
Ho deskrisaun ida ne’e ita husu: pakote referendum ne’e tama kategoria korupsaun ka lae? Difisil atu fo resposta klaru. Liu-liu tan ita hotu sulan tama iha liafuan “provas” no “evidensia” nia laran. Evidensia, katak, ita hatene duni pakote referendum la tuir OJE 2009. Maibe, la iha “provas” katak, governu uza osan ba interese pessoal ka familiar. Basa, emprezariu balun ne’ebe simu pakote ne’e la iha ligasaun familia ho governu. Balun iha ligasaun, maibe inklui mos familia opozisaun nian. Dala ruma hau ko’alia ho belun balun ne’ebe sai prokurador, juiz no advogadu. Sira nia resposta rona ba quaze hanesan deit, “Ami la bele halo buat ida tan la hetan provas no la iha evidensia”. Ne’e katak, orgaun judisial rasik la bele (ka, la kohi?) hatudu koruptor ne’e iha ka la iha!
Husi parte seluk, makaer-ukun sira (liu-liu deputadu sira husi opozisaun) no NGO hamutuk ho jornalista sira hatudu nafatin “evidensia”, maibe la konsege fo “provas”. Duranti ne’e, “evidente” tebes katak sira koalia bebeik kona ba korupsaun, kolusaun no nepotismu (KKN). Se hakarak mosu lalais iha media, entaun dalan diak liu mak hakilar kona ba KKN. Nune’e, ema barak mak mosu iha media komunikasaun hodi haklalak kona ba korupsaun. Maibe, too tempu atu husu “provas”, la iha ema ida mak mosu iha media ka forum publiku ruma hodi hatudu se mak halo korupsaun hira!!!
Entaun, ita bele dehan katak, Timor Leste nakonu ho “pensamento corrupto” (corrupted mind). Dala barak liu ita hanoin katak iha korupsaun no ita hateten katak korupsaun barak no buras iha Timor Leste. Maibe, ita rasik la kaer kona se mak koruptor no oinsa mak nia halo korupsaun. Ho liafuan seluk, korupsaun hanesan imajinasaun politika deit atu manan simpatia politika povu nian. Maibe, too iha aksaun la iha ida mak brani sai kombatente.
KONSENSU KAK VS “WASHINGTON CONSENSUS”
Ohin loron, ho esforsu barak husi makaer-ukun sira, liu-liu PM Kay Rala Xanana Gusmão, ita tama ba faze ida atu hetan konsensus kona ba komisariu KAK. Ita nia PM kuaze akumula hotu pozisaun “analista” no “makaer-ukun” (statesman). Nia iha kbiit hodi hatudu ‘opsaun’ no fo ‘alternativa’. Nudar makaer-ukun, nia halo “sob-proposta” (tuir Lei) hodi konsege lori Aderito de Jesus nudar ‘opsaun’ ida ba kandidatura Komisariu KAK. Maibe, nudar analista nia bele hare katak PN la konsege halo “designa” (tuir Lei), entaun nia halo mudansa liu husi diskusaun ho opozisaun no PR, atu lori fali ninia ‘alternativa’: Ivo Valente no Sebastião Diaz.
Dala ida hau hakerek iha Timor Post kona ba “Konsensus” atu hili Komisariu KAK. Iha neba, hau hatudu katak, konsensus tenki rasional no la’os sentimental. Maibe, politika nain balun no intelektual balun hanoin katak, hau iha tendensia atu kontra FRETILIN no apoia fali AMP. Afinal, hau hakarak deit atu elabora konseptu “konsensu” ne’e. Lei KAK la dehan buat ida kona ba “konsensus”. OMP mak halo kantigas uluk. Depois, AMP kanta tuir. Ita hare kedas, katak, “konsensus” ne’e teatru politiku.
Tuir hau nia opiniaun, “konsensu” ne’e rasik hanesan ona ho pensamentu koruptu. Tan sa? Tan iha “konsensu” ne’e nia laran ita la deskobre “hidden hermeneutic” (interpretasaun latente/ tafsiran tersembunyi) ida – katak, kombate korupsaun la bele hamate malu iha kariera politika. Konsensus hanesan fali OMP no AMP “tau lia ba malu” atu hili komisariu KAK ida atu la bele kombate hasoru sira nia “maun-alin” emprezariu sira. Ita lalika subar lia, katak, wainhira governu fo projektu ba emprezariu sira, entaun opozisaun nia familia mos hetan, governu nian mos hetan; deputadu mos hetan, ministru mos hetan. Eis-titular sira mos la lakon buat ida. Hanesan hananu iha Indonesia dehan, “di sini senang, di sana senang, di mana-mana hatiku senang...”!
Maibe, ninia konsekuensia “tersembunyi” mak kombate korupsaun ne’e la akontense. Basa, ita konsiente ka lae, iha “konsensu” ne’e nia laran ita haruka ona “short message” (sms) politika ba Komisariu KAK ne’ebe sei eleitu atu la bele “brutal” hasoru koruptor (kazu Antasari Azhari Ketua KPK bele sai hanesan ezemplu). Ne’e duni, hau nia artigu liu ba la’os atu ataka FRETILIN no apoia AMP, maibe liu-liu atu fokit sai “pensamento corrupto” ne’e husi ita nia ulun laran. Dala ida tan, “konsensus” hanesan ho “pensamento corrupto”/“corrupted mind”.
Mosu ideia seluk ne’ebe importante atu ita hanoin lisuk. Ekonom Joseph Stiglitz ko’alia dala barak kona ba “Washington Consensus”. Iha neba nia temi kona ba “privatizasaun”, “liberalizasaun”, no “aperta sintura orsamental”. Konseptu hirak ne’e mak sei fo benefisiu ekonomiku nasaun no povu, tan kompainia boot no kiik sira bele halao roda ekonomia rasik. Klaru iha USA. Liu husi consensus ida ne’e, emprezariu sira tama iha merkadu livre no halao privatizasaun. Ninia konsekuensia, estadu/ governu no makaer ukun sira konsentra deit atu organiza nasaun no halo legislasaun. Sira lalika akumula funsaun ekonomia ne’ebe sei fasilmente hamosu KKN. Maibe, Stiglitz dala ida fo hanoin ba nasaun foin-moris sira (developing countries) atu “... to be aware of widespread corruption in the privatization process” (matan moris ba korupsaun boot iha prosesu privatizasaun nia laran). Iha fatin seluk nia dehan, “In many countries, privatization got the name of briberization”.
Washington consensus la mosu iha Timor Leste, tan ita la iha kapasidade atu halo “privatizasaun”, “liberalizasaun” no “aperta sintura orsamental” (ex.: ita halo pakote referendum). Liberalizasaun la iha, tan birokrasia governu nian naruk la halimar. Privatizasaun mos la iha, tan sektor privadu la iha. Iha deit grupu ida ne’ebe hetan benefisiu ekonomiku husi “projektu governu” nian. Husi benefisiu ida ne’e, grupu ida ne’e fo fali benefisiu politiku ba politika nain sira. Hanesan pakote referendum, por exemplo. Maibe, pakote referendum la aat liu “pakote eleisaun” 2007 husi periode governu uluk nian. Too eleisaun mak ita hakfodak fahe projektu, depois ninia percentajen ba fali partidu. Maski nune’e, atu bele halakon “evidensia”, ita sunu tiha alfandega hodi hamos tiha “provas”. Ho razaun ridiculo: tan la kuntenti ho desizaun forma governu foun.
Pakote projektu eleisaun 2007 hatudu oinsa mak “privatizasaun” politika no ekonomia bele mosu iha “estado fragil” (estadu failhado) hanesan Timor Leste. Iha grupu ida ne’ebe hanaran emprezariu, maibe sira la iha “technical know how” (osan, material, injineiru, esperiensia teknika). Sira uza deit “social know how” – ka relasaun politika: koneksaun no komunikasaun ho aman, inan, tiu ka maun alin ne’ebe iha kargu politiku. Liu-liu uza tan liafuan “ami luta” too lakon familia. Entaun, uza sofrimentu familia nia nudar “modal dagang” ba projektu governu nian. Wainhira projektu sai, entaun ‘emprezariu’ ho ‘makaer-ukun’ lalika ona diskuti buat barak. Liu husi “body language” (bahasa tubuh), sira kumprende malu ona – hira mak emprezariu hatama bolsu, hira mak makaer-ukun simu. Body language ne’e mosu husi corrupted mind.
Hau hanoin, Timor Leste la halo “privatizasaun” iha sektor ekonomia, maibe politika. Tan, ne’e wainhira lakon kargu politiku ida, entaun ita hanoin katak ita bankrut no lakon “sektor privadu” ida. Ninia konsekuensia mak hamosu violensia oi-oin. Violensia apos eleisaun seidauk hetan esplikasaun klaru. Maibe, faktor ida mak la bele nega – katak, politika nain no emprezariu balun lakon “investimentu”. Tan ne’e, iha situasaun dezesperadu nia laran ita komete krimi violensia. Dala ida tan ho razaun absurdu, hakarak hadi’a demokrasia.
Ezemplu ida seluk mak Lei Pensaun Vitalisia (LPV). Liu husi politika ita halo benefisiu ekonomiku no rendimentu ba ita nia an, familia no kolega sira. LPV hanesan “evidensia” no “provas” kona ba privatizasaun “bens publicos” ba konsumu familia tomak. Kargu hanesan PR, PM, Pres. PN, Deputadu no Ministru sai ona hanesan empregu ida iha “sektor privadu”. Duranti kaer kargu ne’e, ilustres senhores ne’e halo “deposito” ba sira nia servisu. Wainhira presta hotu ona sira nia servisu, sira hein deit atu recolha ninia rezultadu.
Hare husi okulu Washington Consensus, LPV ne’e indikador uniku, validu no provas konkretas katak korupsaun ne’e mosu husi privatizasaun politika, la’os ekonomia. Iha ne’e ita nia makaer-ukun sira mai ho “pensamento corrupto” (corrupted mind), monta sistema ida hodi foti osan (la bele dehan “nauksaun”) estadu nian (ou, ho sira nia liafuan rasik “Povu nia osan”) hodi gasta arbiru ba ema ne’ebe la halo ona servisu ba estadu ka nasaun. Tan prosesu ne’e sistematiku no legal, entaun korupsaun mos sistematika. A lias, governu anterior hamoris mekanismu korupsaun ida atu titular sira halo “nauksaun” maibe la prejudika sira atu tama iha dadur laran. Atu taka falta eis-titular sai fali “kritikus” foun no halo analiza kona ba governasaun aktual nudar “unipessoal limited”. Maibe, hau sinti laran makili wainhira analiza hirak ne’e la mensiona mos kazu LPV. Afinal, LPV ne’e mak “provas” no “evidensia” katak, governu anterior ne’e “unipessoal limited”. Maibe, tan ida ne’e benefisiu ba titular sira hotu, entaun la iha ida mak brani atu hamate LPV. Basa, hamate LPV hanesan deit atu hamate “rendimentu sustentavel” vitalisia (ba moris tomak). Se nune’e, entaun husi Alkatiri too Xanana ita monta sistema estadu nian hanesan “unipessoal limited”. So la klaru, tan sa, ida hateten fali seluk ... afinal hanesan deit.
Maibe, ba hau fraze “unipessoal limited” ne’e mak privatizasaun politika. A lias, wainhira ita sei titular ba kargu ida, ita halo “unipessoal limited”. Wainhira ita sai tiha eis-titular, ita hatudu liman fuan ba titular seluk ho liafuan “unipessoal limited”. Ka, hodi liafuan seluk, ita rekuinese duni an nudar promotor/fundador ba “unipessoal limited” hodi nune’e hamosu tradisaun iha Estado/governu Timor Leste nudar “unipessoal limited”? Wallahu-alam (lian arabi: “se mak hatene”?).
KONKLUZAUN
Harii KAK no hili Komisariu atu lidera, tenki hetan suporta husi ita hotu. Halo nusa ba mos, kombate korupsaun hanesan “causa nacional”. Partidu sira no membru PN la bele halo “konsensus” liu husi “hidden hermeneutic” no “pensamento corrupto” nia laran. Bloku OMP no AMP diskuti bebeik kona ba “konsensus”. Maibe, ita povu mos tenki matan moris neon nain nafatin. Basa, liafuan “konsensus” ne’e sei bele dehan buat barak no hatudu buat barak. Liu husi “konsensus” politika sei halo buat barak, buat hotu ne’ebe ema hare no mos la hare.
Maibe, buat diak ida: maski makaer-ukun sira kontinua halo konsensus ita sei iha lider ida ne’ebe ho pasiensia no determinasaun atu koko no hare ninia andamentu. Kissinger dehan katak makaer-ukun (statesman), “... will be judged by history on the basis of how wisely he managed the inevitable change and, above all, by how well he preserves the peace.” (cfr., Diplomacy: 28; ... historia mak sei julga bazeia ba oinsa mak nia matenek hodi jere mudansa ne’ebe ita la bele evita, no liu tan, bazeia ba oinsa mak nia hametin nafatin damen). Halo nusa ba mos, Xanana bele “wisely ... managed” atu lori Aderito de Jesus, Ivo Valente ka Sebastião Diaz iha prosesu nia laran ba kandidatura KAK nian. Husi kandidatu hirak ne’e ita bele hatene, se mak atu eleitu. Maibe, importante liu Xanana hatudu ninia perseverança (ketabahan) atu halo prosesu ne’e ho fuan damen nian. La haklalak, la garganta. Sira los ka sira sala, historia mak sei haktuir ba jerasaun foun. Maibe, makaer-ukun ida tenki hola risku ba ninia desizaun. Tan nia moris ohin loron deit.
*) Direitor CJP Diocese Baucau. Dosente filosofia politika, etika no ateismo kontemporaneo.
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.