Filipe Rodrigues Pereira*
Aksaun atentadu hasoru PR no PM iha 11 de Fevereiro 2008 sai nudar asidente nebe’e bo’ot nebe’e tempu neba’a dada publiku rai-laran no rai-leur nia atensaun. Ho aksaun atentadu dudu estadu haklaken estadu de sitiu iha terotoriu Timor-Leste tomak. Aksaun atentadu ne’e mos dudu estadu kria kedan operasaun konjunta nebe’e hamrik hikas liu husi F-FDTL no PNTL hodi buka tuir arguidu nebe’e mak sai nudar elementus Major Alfredo Reinado no Gastao Salsinha.
Depois de Salsinha ho ninia maluk sira (red: Salisinha, Cs) entrega a’an ba’a autoridades estadu nian wainhira estadu harí Operasaun Konjuta F-FDTL-PNTL, entrega a’an nebe’e ho esperansa katak estadu no komponentes nasaun ne’e buka atu dudu solusaun legal ba’a kazu atentadu nebe’e mosu, solusaun legal nebe’e mak iha fulan Julho 2009 nia laran tama ona ba’a meza judisial-tribunal, teki-teki mosu aksaun husi Defensor Benivides nebe’e “resigna ninia a’an” nudar Defensor Publiku ba’a arguidus Salsinha, Cs. “Resignasaun” defensor Benevides iha kazu ne’e hamosu impressaun no kestoins oi-oin iha sosiadade nia let. Problema sa mak dudu Benevides “resigna” ninia a’an nudar defensor nebe’e mak durante ne’e ‘hamrik metin’ hodi defende arguidus sira nia direitu?!
Noticias nebe’e namlekar iha publiku dehan, Benevides senti ameasadu depois de nia halo perguntas balun iha prosesu de julgamentu ba’a arguidus Salsinha, Cs iha tribunal tempu hirak liu ba’a. Tebes?! Defensor Benevides hetan ameasas duni? Ameasas husi se? husi juiz sira iha tribunal? husi arguidus ka sasin ruma? Benivides la marka prezensa no ikus rona nia resigna ninia a’an iha prosesu judicial tamba fica ameasadu hamosu mos impressaun nebe’e bo’ot katak Benevides hetan presaun husi individu ka komponente jigantiku iha nasaun ne’e nia laran.
Karik mak Benevides fica ameasadu duni tamba deit nia hala’o ninia k’nar nudar defensor publiku ba’a Salsinha, Cs maka ita hot-hotu lamentra/taprihatin ho kondisaun ne’e. tamba husi inisiu, nasaun demokratiku ne’e hatudu ona presedente nebe’e la’diak iha prosesu judicial nia laran ba’a kazu nebe’e mak hetan atensaun a’as husi komunidade nasional no internasional. Atu anticipa noticias nebe’e mak durante ne’e dehan Benivides fica ameasadu la sai isu-isu nebe’e mak hun ho rohan laek, maka partes nebe’e kompetente hanesan PDHJ, Asesor/a ba’a Direitu Humanus no instituisaun sira seluk presiza bolu Defensor Benivides hodi husu ninia klarifikasaun. Klarifikasaun buat ida importante atu halo tamba iha relasaun siknifikante teb-tebes ho prosesu judicial nebe’e mak agora dadaun julga arguidu atentadu 11 de Fevereiro 2008. se la’iha klarfikasaun maka sei la’sala wainhira loron ikus mai publiku kestiona desizaun final tribunal nian sobre kazu atentadu ne’e, publiku bele dehan prosesu justica la justu tamba presesu julgamentu ba’a kazu atentadu ne’e la’o iha presaun nia okos.
Mos, se la’iha klarifikasaun maka bele hamosu mos impressaun iha publiku nia let katak governu no estadu la tau no fo’o siguransa hodi proteje komponentes judicial iha nasaun ne’e atu hala’o sira nia k’nar hodi buka lia los, justisa. Governu no estadu iha dever atu proteje komponentes nebe’e hala’o sira nia k’nar nudar juiz, defensor, prokurador, arguidus no sasin. Tamba justisa sei la’mosu wainhira komponentes nebe’e mak hala’o k’nar buka lia-los ka justisa hala’o servisu no moris iha tauk ka presaun nia laran. Sa’a tan noticias nebe’e media hatun dehan, iha grupu armadu ida mak durante ne’e la’o hafu’u tuir Defensor Benivides ne’e duni halo Defensor ne’e senti tauk no moris iha ameasas seriu nia laran.
Wainhira si’ik ona katak iha grupu aramdu mak hatauk no hala’o terror ba’a Defensor Benivides maka inderectu si’ik ne’e ho tendensia ba’a ema balun iha instituisaun nebe’e mak ka’er kilat iha nasaun ne’e nia laran. Instituisaun nebe’e mak lei permite atu ka’er kilat iha nasaun demokratiku ne’e mak F-FDTL no PNTL. Banivides diskonfia ema balun iha F-FDTL ka PNTL?! Maibe “resigna a’an” nudar Defensor ba’a Salsinha, Cs ho razaun fica ameasadu dudu logika publiku ba’a liu ‘elementus’ F-FDTL mak halo ameasas ba’a Defensor Benivides, tamba kazu Salsinha, Cs nebe’e Defensor Benivides buka atu defende iha liu relasaun ho maluk sira iha instituisaun F-FDTL, tamba ne’e maka presiza klarifikasaun ida justu atu nune’e la’hamosu kondisaun diskonfia-malu iha nasaun ne’e nia laran relasiona ho prosesu judicial ba’a arguidus atentadu 11 de Fevereiro 2008.
Relasiona ho kazu ne’e, publiku mos kestiona no duvidas ho aksaun Benivides nian nebe’e “resigna ninia a’an” ho razaun fica ameasadu. Tamba antes ne’e, wainhira matebian Major Alfredo Reinado sei moris, Benevides sempre iha oin hodi defende direitu matebian Alfredo Reinado ho ninia grupos. Mos, iha tempu nebe’e difisil hanesan wainhira estadu tau teritoriu Timor-Leste iha estadu sitiu nia laran tamba aksaun atentadu hasoru PR no PM e rezulta Major Alfredo Reinado mate, Benivides la tauk no la ses a’an husi prosesu buka solusaun ba’a kazu Major Alfredo Reinado ho nia grupu. Tamba sa depois situasaun nasaun ne’e tama iha kondisaun ida nebe’e mak bele dehan situasaun normal nia laran, lei iha nasaun ne’e komesa funsiona fali ho bai-bain, Defensor Benivides uza razaun ameasadu hodi “resigna a’an” nudar Defensor ba’a arguidus sira?! Karik advogado Benivies hetan fali kazu foun ruma tamba ne’e maka nia lakoi so’e no gasta tempu ba’a kazu atentadu ne’e?!
Ita tomak presiza konsidera katak “resignasaun” Defensor ida iha tempu no kondisaun la normal hamosu vitima iha partes argidus, iha kazu ne’e Salsinha, Cs mak sai vitima ba’a defensor Benivides nia desizaun. La devia defensor husik arguidus nebe’e nudar ninia klientes sai vitima iha prosesu ida nebe’e krisial teb-tebes. Prosesu ne’e krusial tebes, tamba ne’e, maka wainhira Salsinha, Cs fokit sira nia surat kuasa nebe’e mak durante ne’e sira fo’o fiar ba’a Defensor Benivides hodi fo’o filak ba’a defensor seluk nudar buat ida logiku. Salsinha, Cs dalaruma senti katak tribunal nudar fatin ida nebe’e buka no haklaken lia-los presiza seriedade husi parte hot-hotu atu justisa bele leno ninia a’an maski liu husi prosesu nebe’e si’in no moruk.
Advogados sira hotu presiza hatene katak servisu nudar advogadu no ka’er kazu nebe’e todan, li-liu kazus politika sempre la ses a’an husi ameasas ba’a advogadu no sasin. Ameasas ba’a sasin no advogados la’os buat foun iha mundu ne’e. Se ita sidauk prontu atu simu ameasas maka keta hili dalan sai advogado, sa’a tan sai defensor hodi defende kazu politika. Wainhira advogadu ida la prontu atu simu ameasas maka ikus mai klientes sira mak sei sai vitima iha prosesu atu buka no hetan lia-los. Hakerek’nain mos hakarak dehan katak iha kazu ne’e, aksaun Defensor Benivides nian nebe’e ‘resigna’ ninia a’an ho razaun fica ameasadu bele desmoraliza mos maluk Advogadu sira seluk iha nasaun ne’e nebe’e mak agora dadaun enfreta hela kazu atentadu 11 de Fevereiro 2008.
Hakait aksaun “resigna a’an” Defensor Benivides nian ba’a nia a’an rasik maka bele fo’o mos efeitu ba’a ninia kredibilidade nudar defensor ka advogadu iha nasaun ne’e. Sera que aksaun Defensor Benivides nian ne’e nudar maneuver ida, maibe maneuver nebe’e mak liu husi metodu hanesan ne’e sei selu ho presu ida karu teb-tebes. Hakerek’nain hare katak Defensor Benivides hola desizaun ida ho mais ansi sem iha konsiderasaun ida tasak.
Liu husi artigu ne’e Hakerek’nain hein katak komponentes tomak iha nasaun ne’e bele buka aprende diak liu tan ho kazu Defensor Benivides nian atu nune’e prosesu buka lia-los ba’a ema id-idak no ema hotu iha prosesu judisial iha nasaun ne’e sei la hetan satan nebe’e siknikadu, atu nune’e “justisa bele existe ninia a’an iha loron ohin maski rai bele naben iha loron aban.” ***End*** (Artigu ne’e hatun mos ona iha Timor Post, Edisaun 5 de Agosto 2009)
*Analista Sosial Politika husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili
Aksaun atentadu hasoru PR no PM iha 11 de Fevereiro 2008 sai nudar asidente nebe’e bo’ot nebe’e tempu neba’a dada publiku rai-laran no rai-leur nia atensaun. Ho aksaun atentadu dudu estadu haklaken estadu de sitiu iha terotoriu Timor-Leste tomak. Aksaun atentadu ne’e mos dudu estadu kria kedan operasaun konjunta nebe’e hamrik hikas liu husi F-FDTL no PNTL hodi buka tuir arguidu nebe’e mak sai nudar elementus Major Alfredo Reinado no Gastao Salsinha.
Depois de Salsinha ho ninia maluk sira (red: Salisinha, Cs) entrega a’an ba’a autoridades estadu nian wainhira estadu harí Operasaun Konjuta F-FDTL-PNTL, entrega a’an nebe’e ho esperansa katak estadu no komponentes nasaun ne’e buka atu dudu solusaun legal ba’a kazu atentadu nebe’e mosu, solusaun legal nebe’e mak iha fulan Julho 2009 nia laran tama ona ba’a meza judisial-tribunal, teki-teki mosu aksaun husi Defensor Benivides nebe’e “resigna ninia a’an” nudar Defensor Publiku ba’a arguidus Salsinha, Cs. “Resignasaun” defensor Benevides iha kazu ne’e hamosu impressaun no kestoins oi-oin iha sosiadade nia let. Problema sa mak dudu Benevides “resigna” ninia a’an nudar defensor nebe’e mak durante ne’e ‘hamrik metin’ hodi defende arguidus sira nia direitu?!
Noticias nebe’e namlekar iha publiku dehan, Benevides senti ameasadu depois de nia halo perguntas balun iha prosesu de julgamentu ba’a arguidus Salsinha, Cs iha tribunal tempu hirak liu ba’a. Tebes?! Defensor Benevides hetan ameasas duni? Ameasas husi se? husi juiz sira iha tribunal? husi arguidus ka sasin ruma? Benivides la marka prezensa no ikus rona nia resigna ninia a’an iha prosesu judicial tamba fica ameasadu hamosu mos impressaun nebe’e bo’ot katak Benevides hetan presaun husi individu ka komponente jigantiku iha nasaun ne’e nia laran.
Karik mak Benevides fica ameasadu duni tamba deit nia hala’o ninia k’nar nudar defensor publiku ba’a Salsinha, Cs maka ita hot-hotu lamentra/taprihatin ho kondisaun ne’e. tamba husi inisiu, nasaun demokratiku ne’e hatudu ona presedente nebe’e la’diak iha prosesu judicial nia laran ba’a kazu nebe’e mak hetan atensaun a’as husi komunidade nasional no internasional. Atu anticipa noticias nebe’e mak durante ne’e dehan Benivides fica ameasadu la sai isu-isu nebe’e mak hun ho rohan laek, maka partes nebe’e kompetente hanesan PDHJ, Asesor/a ba’a Direitu Humanus no instituisaun sira seluk presiza bolu Defensor Benivides hodi husu ninia klarifikasaun. Klarifikasaun buat ida importante atu halo tamba iha relasaun siknifikante teb-tebes ho prosesu judicial nebe’e mak agora dadaun julga arguidu atentadu 11 de Fevereiro 2008. se la’iha klarfikasaun maka sei la’sala wainhira loron ikus mai publiku kestiona desizaun final tribunal nian sobre kazu atentadu ne’e, publiku bele dehan prosesu justica la justu tamba presesu julgamentu ba’a kazu atentadu ne’e la’o iha presaun nia okos.
Mos, se la’iha klarifikasaun maka bele hamosu mos impressaun iha publiku nia let katak governu no estadu la tau no fo’o siguransa hodi proteje komponentes judicial iha nasaun ne’e atu hala’o sira nia k’nar hodi buka lia los, justisa. Governu no estadu iha dever atu proteje komponentes nebe’e hala’o sira nia k’nar nudar juiz, defensor, prokurador, arguidus no sasin. Tamba justisa sei la’mosu wainhira komponentes nebe’e mak hala’o k’nar buka lia-los ka justisa hala’o servisu no moris iha tauk ka presaun nia laran. Sa’a tan noticias nebe’e media hatun dehan, iha grupu armadu ida mak durante ne’e la’o hafu’u tuir Defensor Benivides ne’e duni halo Defensor ne’e senti tauk no moris iha ameasas seriu nia laran.
Wainhira si’ik ona katak iha grupu aramdu mak hatauk no hala’o terror ba’a Defensor Benivides maka inderectu si’ik ne’e ho tendensia ba’a ema balun iha instituisaun nebe’e mak ka’er kilat iha nasaun ne’e nia laran. Instituisaun nebe’e mak lei permite atu ka’er kilat iha nasaun demokratiku ne’e mak F-FDTL no PNTL. Banivides diskonfia ema balun iha F-FDTL ka PNTL?! Maibe “resigna a’an” nudar Defensor ba’a Salsinha, Cs ho razaun fica ameasadu dudu logika publiku ba’a liu ‘elementus’ F-FDTL mak halo ameasas ba’a Defensor Benivides, tamba kazu Salsinha, Cs nebe’e Defensor Benivides buka atu defende iha liu relasaun ho maluk sira iha instituisaun F-FDTL, tamba ne’e maka presiza klarifikasaun ida justu atu nune’e la’hamosu kondisaun diskonfia-malu iha nasaun ne’e nia laran relasiona ho prosesu judicial ba’a arguidus atentadu 11 de Fevereiro 2008.
Relasiona ho kazu ne’e, publiku mos kestiona no duvidas ho aksaun Benivides nian nebe’e “resigna ninia a’an” ho razaun fica ameasadu. Tamba antes ne’e, wainhira matebian Major Alfredo Reinado sei moris, Benevides sempre iha oin hodi defende direitu matebian Alfredo Reinado ho ninia grupos. Mos, iha tempu nebe’e difisil hanesan wainhira estadu tau teritoriu Timor-Leste iha estadu sitiu nia laran tamba aksaun atentadu hasoru PR no PM e rezulta Major Alfredo Reinado mate, Benivides la tauk no la ses a’an husi prosesu buka solusaun ba’a kazu Major Alfredo Reinado ho nia grupu. Tamba sa depois situasaun nasaun ne’e tama iha kondisaun ida nebe’e mak bele dehan situasaun normal nia laran, lei iha nasaun ne’e komesa funsiona fali ho bai-bain, Defensor Benivides uza razaun ameasadu hodi “resigna a’an” nudar Defensor ba’a arguidus sira?! Karik advogado Benivies hetan fali kazu foun ruma tamba ne’e maka nia lakoi so’e no gasta tempu ba’a kazu atentadu ne’e?!
Ita tomak presiza konsidera katak “resignasaun” Defensor ida iha tempu no kondisaun la normal hamosu vitima iha partes argidus, iha kazu ne’e Salsinha, Cs mak sai vitima ba’a defensor Benivides nia desizaun. La devia defensor husik arguidus nebe’e nudar ninia klientes sai vitima iha prosesu ida nebe’e krisial teb-tebes. Prosesu ne’e krusial tebes, tamba ne’e, maka wainhira Salsinha, Cs fokit sira nia surat kuasa nebe’e mak durante ne’e sira fo’o fiar ba’a Defensor Benivides hodi fo’o filak ba’a defensor seluk nudar buat ida logiku. Salsinha, Cs dalaruma senti katak tribunal nudar fatin ida nebe’e buka no haklaken lia-los presiza seriedade husi parte hot-hotu atu justisa bele leno ninia a’an maski liu husi prosesu nebe’e si’in no moruk.
Advogados sira hotu presiza hatene katak servisu nudar advogadu no ka’er kazu nebe’e todan, li-liu kazus politika sempre la ses a’an husi ameasas ba’a advogadu no sasin. Ameasas ba’a sasin no advogados la’os buat foun iha mundu ne’e. Se ita sidauk prontu atu simu ameasas maka keta hili dalan sai advogado, sa’a tan sai defensor hodi defende kazu politika. Wainhira advogadu ida la prontu atu simu ameasas maka ikus mai klientes sira mak sei sai vitima iha prosesu atu buka no hetan lia-los. Hakerek’nain mos hakarak dehan katak iha kazu ne’e, aksaun Defensor Benivides nian nebe’e ‘resigna’ ninia a’an ho razaun fica ameasadu bele desmoraliza mos maluk Advogadu sira seluk iha nasaun ne’e nebe’e mak agora dadaun enfreta hela kazu atentadu 11 de Fevereiro 2008.
Hakait aksaun “resigna a’an” Defensor Benivides nian ba’a nia a’an rasik maka bele fo’o mos efeitu ba’a ninia kredibilidade nudar defensor ka advogadu iha nasaun ne’e. Sera que aksaun Defensor Benivides nian ne’e nudar maneuver ida, maibe maneuver nebe’e mak liu husi metodu hanesan ne’e sei selu ho presu ida karu teb-tebes. Hakerek’nain hare katak Defensor Benivides hola desizaun ida ho mais ansi sem iha konsiderasaun ida tasak.
Liu husi artigu ne’e Hakerek’nain hein katak komponentes tomak iha nasaun ne’e bele buka aprende diak liu tan ho kazu Defensor Benivides nian atu nune’e prosesu buka lia-los ba’a ema id-idak no ema hotu iha prosesu judisial iha nasaun ne’e sei la hetan satan nebe’e siknikadu, atu nune’e “justisa bele existe ninia a’an iha loron ohin maski rai bele naben iha loron aban.” ***End*** (Artigu ne’e hatun mos ona iha Timor Post, Edisaun 5 de Agosto 2009)
*Analista Sosial Politika husi Forum Sivika Timor-Leste, Dili
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.