Filipe Rodrigues Pereira
Iha 4 de Junho 2009 liu ba’a, Joel Flizgibbon, Ministro da Defesa Australia resigna ninia a’an husi gabinete PM Kevin Ruud. Tuir informasaun nebe’e publika liu husi Media, Fitzgibbon resigna ninia a’an tamba hetan kondenasaun husi partidu opozisaun no sosiadade Australia relasiona ho bilhete aviaun (biaya perjalanan) Fitzgibbon nian desloka ba’a China nebe’e mak selu husi impresario Chinesa ida. Alem de biaya perjalanan, Fitzgibbon mos hetan kondenasaun katak nia haruka Jeneral ida iha Forsas Terrestre nebe’e toma konta ba’a asuransi ba’a Forsas Armadas Astralia nian hodi halo kontaktu ho Fitzgibbon ninia alin ida nebe’e lidera kompanhia asuransi ida. Bazeia ba’a kondenasaun hirak temi iha leten Fitzgibbon foti desizaun hodi resigna ninia a’an.
Interesante teb-tebes ba’a publiku iha Timor-Leste wainhira hakait resignasaun Fitzgibbon nian ho kondisaun governasaun iha Timor nia laran. Tamba deit mosu polemika simu bilhete aviao nian husi impresario no iha ligasaun entre Fitzgibbon ho ninia alin nebe’e mak lidera kompanhia asuransi, halo Fitzgibbon tenki resigna a’an husi kargu nebe’e prestisius, Ministro da Defesa.
Kazu nebe’e mak bobar Fitzgibbon to’o nia resingna a’an ho kazu nebe’e mak bobar membros do governu Timor-Leste nian balun, bele dehan semelhante. Nudar segredu publiku iha nasaun ne’e iha mos ‘praktikas ligasaun a’as’ entres membros do governu balun no empresarius sira nebe’e mosu iha fora da sistema. Esperiensia nebe’e mak akontese ba’a Fitzgibbon la’os buat foun iha Timor-Leste. Membros do governu Timor-Leste nian balun hetan mos kondenasaun husi publiku katak sira hetan fasilidades barak husi empresarius relasiona ho sira nia k’nar. Iha mos membrus do governu balun iha ligasaun ho empresario sira hodi fo’o tender ba’a malun (hanesan Fitzgibbon ho nia alin), ligasaun nudar fen ho la’en, maun-bin no alin, aman no o’an no sel-seluk tan nebe’ mak mosu iha fora da sistema sei moris buras nafatin to’o governasaun aktual ida ne’e.
Hahalok nebe’e ekstrim nebe’e la hanesan ho Fitzgibbon mak, Fitzgibbon resigna a’an voluntariamente tamba hetan kondenasaun makas husi publiku sedangkan iha Timor-Leste membrus do governu sira balun maski hetan kondenasaun a’as no balun nia kazu hetan ona investigasaun polisial maibe susar teb-tebes ba’a sira atu resigna a’an husi kargu nebe’e mak sira ka’er. Resignasaun husi kargu nudar membros do governu la’os hare deit husi aspeitu no prosesu legal, maibe resignasaun husi kargu ida liu-liu presiza hare no tetu mos husi aspeitu moral, etika no konsiensia komun nasaun nian. Nasaun nebe’e mak ninia embo’ot sira iha estandarizasaun moral nebe’e a’as, sei toma responsabilidade ba’a kazu nebe’e mak iha ligasaun direktu ho embo’ot sira nia servisu wainhira mosu maksalan ruma. Embo’ot sira nebe’e mak iha estandarizasaun moral a’as sei uza ninia konsiensia rasik hodi kondena ninia a’an katak nia halo sala, la presiza ema seluk tenki hatudu liman ba’a ninia a’an mak embo’ot ne’e foin funsionaliza ninia konsiensia.
Iha parte seluk, se wainhira hakarak hakait no hasukat kondenasaun ida ho prosesu legal maka wainhira mosu kondenasaun a’as no iha evidensias principiu nebe’e sufisiente maka embo’ot sira devia resigna a’an provisoriamente hodi hein disizaun legal husi tribunal. Liu husi disizaun tribunal maka embo’ot ida merese kontinua ka hakotu sira nia ligasaun ho governu tamba legalmente hetan penalizasaun ka la hetan penalizasaun husi desizaun tribunal. Aksaun hodi foti resignasaun provisoriamente ka permanente husi embo’ot ida husi kargu nudar Ministro, Sekretario de Estado no sel-seluk tan iha estrutura governasaun nia laran ho objektivu: hasegura existensia governu nian hodi la la’o ho kudeik a’an. Aktu resignasaun husi kargu politikamente sei la fo’o naha-todan ba’a governu atu desenvolve governasaun ho diak.
Nudar ita hotu hatene, praktika resignasaun husi kargu politika iha mundu ne’e dala barak akontese iha Japaun. Sosiadade Japaun iha moral a’as, iha mo’e wainhira senti halo aksaun ruma ou la hola aksaun ruma tuir autoridade nebe’e mak belit ba’a embo’ot ne’e nia a’an. Iha tempu funu nia laran, soldadu Japaun iha mo’e wainhira lakon iha funu. Senti mo’e wainhira lakon iha funu, soldadu Jepaun la hanoin naruk, hola desizaun hodi oho a’an, harakiri. Iha politika kontemporer, embo’ot Japaun sira hili alternativu resigna a’an husi kargu politika wainhira sira hamosu eskandalu ruma relasiona ho k’nar nebe’e mak sira ka’er.
Tamba sa’a mak iha Timor-Leste susar no todan teb-tebes ba’a embo’ot ida atu resigna ninia a’an husi ninia kargu wainhira nia halo eskandalu ka sala ruma?! Espontaniamente publiku sei hare no dehan katak embo’ot nebe’e mak senti todan no rejeita atu resigna a’an maski nia komete iha eskandalu politika, moral no legal tamba deit embo’ot ne’e tauk lakon material, tamba embo’ot balun ninia konsiensia akuza katak liu husi poder maka nia bele hada a’as materia moris nian.
Istoria politika Timor-Leste la’os la ‘hakerek’ sobre resignasaun embo’ot sira husi k’nar nebe’e mak sira ka’er. Iha tinan 2006 mosu resignasaun husi Ministro balun iha gabinete Primeiro Governu Konstitusional nebe’e lidera husi Dr. Mari Alkatiri, maibe aksaun resignasaun husi ministro balun iha tempu neba’a ho kalkulasaun politika nebe’e tasak. Ministro sira senti katak sira resigna a’an maibe iha loron ikus sei hetan fali kargu foun. Mos, resignasaun Dr. Mari Alkatiri husi kargu PM iha tinan 2006 la’os tamba Dr. Mari nia hakarak rasik ka voluntariamente maibe tamba Dr. Marí Alkatiri hetan kondenasaun no presaun politika institusional no sosial nebe’e bo’ot no a’as. Iha istoria governasaun Timor-Leste nian sidauk iha embo’ot ida resigna ninia a’an voluntariamente ho razaun katak ninia konsiensia rasik kondena nia halo sala ruma, minimal kala uza razaun saude nebe’e la suporta atu kontinua hala’o k’nar.
Wainhira hare didiak, minimal iha razaun moral tolu ba’a embo’ot ida atu resigna ninia a’an wainhira nia komete iha kazu ruma nebe’e mak iha indikasaun kontra moral, etika, lei no ordem iha sosiadade nasaun nian, hanesan:
Iha 4 de Junho 2009 liu ba’a, Joel Flizgibbon, Ministro da Defesa Australia resigna ninia a’an husi gabinete PM Kevin Ruud. Tuir informasaun nebe’e publika liu husi Media, Fitzgibbon resigna ninia a’an tamba hetan kondenasaun husi partidu opozisaun no sosiadade Australia relasiona ho bilhete aviaun (biaya perjalanan) Fitzgibbon nian desloka ba’a China nebe’e mak selu husi impresario Chinesa ida. Alem de biaya perjalanan, Fitzgibbon mos hetan kondenasaun katak nia haruka Jeneral ida iha Forsas Terrestre nebe’e toma konta ba’a asuransi ba’a Forsas Armadas Astralia nian hodi halo kontaktu ho Fitzgibbon ninia alin ida nebe’e lidera kompanhia asuransi ida. Bazeia ba’a kondenasaun hirak temi iha leten Fitzgibbon foti desizaun hodi resigna ninia a’an.
Interesante teb-tebes ba’a publiku iha Timor-Leste wainhira hakait resignasaun Fitzgibbon nian ho kondisaun governasaun iha Timor nia laran. Tamba deit mosu polemika simu bilhete aviao nian husi impresario no iha ligasaun entre Fitzgibbon ho ninia alin nebe’e mak lidera kompanhia asuransi, halo Fitzgibbon tenki resigna a’an husi kargu nebe’e prestisius, Ministro da Defesa.
Kazu nebe’e mak bobar Fitzgibbon to’o nia resingna a’an ho kazu nebe’e mak bobar membros do governu Timor-Leste nian balun, bele dehan semelhante. Nudar segredu publiku iha nasaun ne’e iha mos ‘praktikas ligasaun a’as’ entres membros do governu balun no empresarius sira nebe’e mosu iha fora da sistema. Esperiensia nebe’e mak akontese ba’a Fitzgibbon la’os buat foun iha Timor-Leste. Membros do governu Timor-Leste nian balun hetan mos kondenasaun husi publiku katak sira hetan fasilidades barak husi empresarius relasiona ho sira nia k’nar. Iha mos membrus do governu balun iha ligasaun ho empresario sira hodi fo’o tender ba’a malun (hanesan Fitzgibbon ho nia alin), ligasaun nudar fen ho la’en, maun-bin no alin, aman no o’an no sel-seluk tan nebe’ mak mosu iha fora da sistema sei moris buras nafatin to’o governasaun aktual ida ne’e.
Hahalok nebe’e ekstrim nebe’e la hanesan ho Fitzgibbon mak, Fitzgibbon resigna a’an voluntariamente tamba hetan kondenasaun makas husi publiku sedangkan iha Timor-Leste membrus do governu sira balun maski hetan kondenasaun a’as no balun nia kazu hetan ona investigasaun polisial maibe susar teb-tebes ba’a sira atu resigna a’an husi kargu nebe’e mak sira ka’er. Resignasaun husi kargu nudar membros do governu la’os hare deit husi aspeitu no prosesu legal, maibe resignasaun husi kargu ida liu-liu presiza hare no tetu mos husi aspeitu moral, etika no konsiensia komun nasaun nian. Nasaun nebe’e mak ninia embo’ot sira iha estandarizasaun moral nebe’e a’as, sei toma responsabilidade ba’a kazu nebe’e mak iha ligasaun direktu ho embo’ot sira nia servisu wainhira mosu maksalan ruma. Embo’ot sira nebe’e mak iha estandarizasaun moral a’as sei uza ninia konsiensia rasik hodi kondena ninia a’an katak nia halo sala, la presiza ema seluk tenki hatudu liman ba’a ninia a’an mak embo’ot ne’e foin funsionaliza ninia konsiensia.
Iha parte seluk, se wainhira hakarak hakait no hasukat kondenasaun ida ho prosesu legal maka wainhira mosu kondenasaun a’as no iha evidensias principiu nebe’e sufisiente maka embo’ot sira devia resigna a’an provisoriamente hodi hein disizaun legal husi tribunal. Liu husi disizaun tribunal maka embo’ot ida merese kontinua ka hakotu sira nia ligasaun ho governu tamba legalmente hetan penalizasaun ka la hetan penalizasaun husi desizaun tribunal. Aksaun hodi foti resignasaun provisoriamente ka permanente husi embo’ot ida husi kargu nudar Ministro, Sekretario de Estado no sel-seluk tan iha estrutura governasaun nia laran ho objektivu: hasegura existensia governu nian hodi la la’o ho kudeik a’an. Aktu resignasaun husi kargu politikamente sei la fo’o naha-todan ba’a governu atu desenvolve governasaun ho diak.
Nudar ita hotu hatene, praktika resignasaun husi kargu politika iha mundu ne’e dala barak akontese iha Japaun. Sosiadade Japaun iha moral a’as, iha mo’e wainhira senti halo aksaun ruma ou la hola aksaun ruma tuir autoridade nebe’e mak belit ba’a embo’ot ne’e nia a’an. Iha tempu funu nia laran, soldadu Japaun iha mo’e wainhira lakon iha funu. Senti mo’e wainhira lakon iha funu, soldadu Jepaun la hanoin naruk, hola desizaun hodi oho a’an, harakiri. Iha politika kontemporer, embo’ot Japaun sira hili alternativu resigna a’an husi kargu politika wainhira sira hamosu eskandalu ruma relasiona ho k’nar nebe’e mak sira ka’er.
Tamba sa’a mak iha Timor-Leste susar no todan teb-tebes ba’a embo’ot ida atu resigna ninia a’an husi ninia kargu wainhira nia halo eskandalu ka sala ruma?! Espontaniamente publiku sei hare no dehan katak embo’ot nebe’e mak senti todan no rejeita atu resigna a’an maski nia komete iha eskandalu politika, moral no legal tamba deit embo’ot ne’e tauk lakon material, tamba embo’ot balun ninia konsiensia akuza katak liu husi poder maka nia bele hada a’as materia moris nian.
Istoria politika Timor-Leste la’os la ‘hakerek’ sobre resignasaun embo’ot sira husi k’nar nebe’e mak sira ka’er. Iha tinan 2006 mosu resignasaun husi Ministro balun iha gabinete Primeiro Governu Konstitusional nebe’e lidera husi Dr. Mari Alkatiri, maibe aksaun resignasaun husi ministro balun iha tempu neba’a ho kalkulasaun politika nebe’e tasak. Ministro sira senti katak sira resigna a’an maibe iha loron ikus sei hetan fali kargu foun. Mos, resignasaun Dr. Mari Alkatiri husi kargu PM iha tinan 2006 la’os tamba Dr. Mari nia hakarak rasik ka voluntariamente maibe tamba Dr. Marí Alkatiri hetan kondenasaun no presaun politika institusional no sosial nebe’e bo’ot no a’as. Iha istoria governasaun Timor-Leste nian sidauk iha embo’ot ida resigna ninia a’an voluntariamente ho razaun katak ninia konsiensia rasik kondena nia halo sala ruma, minimal kala uza razaun saude nebe’e la suporta atu kontinua hala’o k’nar.
Wainhira hare didiak, minimal iha razaun moral tolu ba’a embo’ot ida atu resigna ninia a’an wainhira nia komete iha kazu ruma nebe’e mak iha indikasaun kontra moral, etika, lei no ordem iha sosiadade nasaun nian, hanesan:
1. Nudar embo’ot no ninia pozisaun nudar lideransa instituisaun governu ka estadu nian iha potensia nebe’e siknifikante atu fo’o ezemplu diak (tauladan) ba’a lideransa instituisaun seluk no sosiadade nasaun nian, tamba sosiadade iha tendensia atu emita (halo tuir) buat nebe’e mak sira nia lideransa halo;
2. Resignasaun husi kargu nudar embo’ot bele hadia fila-fali (memulihkan) maioria publiku nia konfiansa nebe’e mak dalaruma mihis ba’a lideransa instituisaun governu ka estadu;
3. Iha era tranzisaun nian ne’e presizamente hahorik “kultura iha mo’e nebe’e a’as” husi prinsipiu ba’a buat nebe’e mak embo’ot ida halo kontra moral, etika, lei no ordem. Ho no liu husi sentimentu iha mo’e nebe’e a’as ba hahalok no lalaok maka bele dudu mos embo’ot ida ho aten-berani no justu konfesa ninia sala ba’a publiku, no politikamente bele konsidera nudar kastigu ninia a’an rasik liu husi aksaun resignasaun husi kargu politika.
3. Iha era tranzisaun nian ne’e presizamente hahorik “kultura iha mo’e nebe’e a’as” husi prinsipiu ba’a buat nebe’e mak embo’ot ida halo kontra moral, etika, lei no ordem. Ho no liu husi sentimentu iha mo’e nebe’e a’as ba hahalok no lalaok maka bele dudu mos embo’ot ida ho aten-berani no justu konfesa ninia sala ba’a publiku, no politikamente bele konsidera nudar kastigu ninia a’an rasik liu husi aksaun resignasaun husi kargu politika.
Hakait kazu Fitzgibbon nian, politikamente ita mos akompanha katak PM Kevin Ruud durante ne’e defende matan mean-mean pozisaun Fitzgibbon nian hodi hasoru kondenasaun husi publiku Australia katak Fitzgibbon la halo sala. Maibe wainhira Fitzgibbon foti desizaun voluntariamente hodi resigna ninia a’an tamba ninia konsiensia rasik kondena katak nia halo maksalan ruma iha estrutura governu nia laran, PM Ruud iha loron ne’e kedan deklara katak Fitzgibbon selu ona ninia sala ho akuntabilidade politika nebe’e a’as.
Pozisaun Fitzgibbon no PM Ruud iha leten (antes de Fitzgibbon resigna a’an) kondis mos ho situasaun nebe’e mak durante ne’e publiku Timor-Leste akompanha no asiste iha governu AMP nia laran. PM Xanana durante ne’e defende ninia membros do governu husi publiku no partidu opozisaun nia kondenasaun. Maibe karik mak iha membros do governu ruma ninia konsiensia funsionaliza ho diak, no konsiensia ne’e kondena ninia a’an rasik katak nia halo sala ka halo eskandalu ruma no husu resignasaun husi k’nar nudar emb’oot, maka Hakerek’nain fiar 100% katak PM Xanana mos sei la hanoin dala rua-rua atu tahan nafatin embo’ot nebe’e refere iha estrutura governasaun AMP nia laran. Xanana mos sei halo buat nebe’e mak hanesan PM Kevin Ruud halo ba’a Fitzgibbon, Xanana sei simu resignasaun husi ninia membros do governu nebe’e refere ho laran k’solok. ***END***
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.