Espiritualidade Profetika no “Profeta Falsu”: Reflesaun ida ba Tempu Adventu

Martinho G. da Silva Gusmão*

Duranti Adventu too festa Natal, ita sei rona bebeik Profeta Isaias. Nia hahu ninia servisu profetika iha momentu ida wainhira Israel hasoru konflitu politiku iha reinu nia laran. Iha formasaun governu husi Jotam ba nia oan Ahas (734–727 a.D). Iha nia tempu, Israel mos hasoru invazaun husi Asyur. Situasaun rai laran no rai liur nian halo katak Israel hasoru konflitu politika barak (cfr. Francolino J. Gonçalves, “Isaїe, Jeremie et la politique internationale de Juda”, Biblica 76:2/ 1995). Iha situasaun hanesan ne’e mak Isaias mosu atu fo esperansa, “Ho ninia espiritu kmanek Isaias hare tempu nia rohan, no nia mai atu hametin ema sira ne’ebé laran susar iha Sião. Nia hatudu saida mak mosu iha loron ikus, no saida mak haksumik an antis buat hotu mosu” (Sirach 48, 24-25). Hodi liafuan badak, espiritualidade profetika mosu iha momentu ida wainhira povu tane liman ba lalehan hodi halerik ba moris diak no hakmatek nian.

Igreja foti leitura husi Isaiais atu fo hanoin kona ba espiritualidade esperansa nian. Iha mundu ne’e, “sarani” no “batina mutin” lubun ba lubun interpreta sira nia moris ho espiritu no ánimo (roh dan jiwa) profetika nian. Iha tempu nakukun laran, “profeta” sira ne’e hatudu dalan ba povu atu halo marxa da paz, hodi liberta patria no iha nafatin hanoin atu liberta povu. Iha Timor Leste, ita bele marka sira nia naran, hanesan Dom Martinho da Costa Lopes, Dom Carlos F.X. Belo, SDB, Dom Basilio do Nascimento, no la sura padre sira hamutuk ho katekista simples oan sira no jovens barak. “Hirarkia balun” fo nafatin esperansa katak libertação hanesan conditio sine qua non (= kondisi tanpa tidak; syarat mutlak) ida ba povu Timor Leste atu koko ona saida mak salvação ne’ebé ita sei hetan iha Reino Lalehan. Ho dolen Indonesia karik dehan, “kemerdekaan ialah syarat mutlak untuk mencicipi keselamatan yang akan terpenuhi dalam Kerajaan Allah”.

Maski nune’e, politika invazor sira “preokupa teb-tebes ho komentariu husi hirarkia balun”, kondena bispo no padre sira nudar “rohaniwan gadungan” (= profeta falsu?), “hanya bikin politik dan tidak perhatikan umat”. Liu tan, politika nain sira husi Indoneisa akuza bispo no padre sira dehan “tidak tahu berterima kasih”, “berkepala dua”, “anti pancasila”, “anti nasionalis”, “anti integrasi”, “harus ditatar P4 itu” (hanesan politik nain balun ohin loron kokotek dehan “diak liu bispo tuir penataran atu hatene saida mak paz”), nst. Kopassus no SGI sira habelar informasaun katak padre sira iha “istri simpanan” (abuzu seksual?), nauk povu nia osan (atu fo ba GPK sira), no humiliasaun barak tan. Too Jendral TNI Beny Moerdani, jeneral katoliku no Soehartoismu (hanesan sarani no alkatirismu?) dala ida dehan “Uskupku yang bloon” (= hau nia bispo beik ten), hatudu ba Dom Carlos F.X. Belo, SDB ne’ebé haruka surat ba ONU atu husu “referendum” (1988). Ida ne’e konsekuensia husi atitudi profetika ida, tan maski governu Indonesia ka rezim Orde Baru Soeharto halo buat diak barak ba Igreja, maibe bispo no padre sira ne’e nunka hakruk ka taka ibun ba realidade sofrimento ne’ebé povu Timor Leste hasoru. Ita fo ezemplu, Katedral Dili ne’e 99,98% harii husi Indonesia nia osan; monumentu Kristu Rei mai husi Soeharto nia familia. Sei hatama mos ajudus barak ba kapela, igreja no eskola Katolika sira namkari iha Timor Timur tomak. Ninia folin kala baku liu $US 1.500.000 ne’ebé AMP fo. Maibe, Indonesia (no AMP) la bele sukat Igreja ninia dignidade hodi sosa Timor Leste nia destinu nudar rai ida no povu ida. Bispo no padre sira iha Timor Leste iha deit imperativo categorico ida: dever atu la fo esperansa falsu no mamuk ba povu, maski Indonesia fo sasan no osan barak!

Pergunta interesante mak ita foti: tan sa mak ema hirak ne’ebé fiar katak Maromak rasik bolu sira sempre hetan akuzasaun nudar “profeta falsu”?

“PORTA VOZ” MAROMAK NIAN

Halo nusa ba mos, profeta uluk nanain tenki sai hanesan “porta voz” Maromak nian. Ba ida ne’e profeta ida tenki hatene ko’alia (Jeremias 1:6). Nia hatoo Maromak nia lian (Jeremias 18:18; Lamentação 2:9-10; Ezequiel 7:26), katak, Maromak nia hanoin no sentimentu, planu no vontade Maromak nian relasiona ho Israel nia situasaun no kondisaun. Maromak nia lian hatama uluk ba profeta nia ulun, antis profeta ko’alia. “Tebes, Hau sei hatama Hau nia liafuan sira ba ó nia ibun laran” (Jeremias 1:9). Profeta nia vokasaun la seluk la let atu hatoo katak, “Maromak nia lian mak nune’e ...” (Ezequiel 2:4). Nia mak Maromak nia ibun, no nia tenki ko’alia buat ne’ebé Maromak sente no hanoin (Exdo 4:16; 7:1; Jeremias 15:19). Profeta ida la bele ko’alia tuir buat ne’ebé nia hanoin no hakarak. Tan ne’e, profeta sei nonok wainhira nia seidauk hetan inspirasaun husi Maromak. Profeta mos la hakerek, wainhira nia seidauk sente Maromak nia sentimentu iha nia laran.

Ezemplu forte liu mak kazu profeta Jeremias. Iha profeta “ofisial” Estado nian Hananya hatudu ba Jeremias katak “poder” husi Babilonia sei rahun. Nudar “porta voz” governu nian, profeta Hananya hakarak fo esperansa falsu ba povu, movimenta sira atu kontra Babilonia. Rona ida ne’e, Jeremias nonok no sai husi Maromak nia Uman la iha liafuan (Jeremias 28:11). Wainhira nia ba tiha hodi husu Maromak nia hanoin, nia fila mai dehan “profeta ofisial” ne’e bosok. Jeremias dehan, Maromak sei hatun nia kastigu no malisaun ba ukun nain sira tan “abuzu poder” ne’ebé sira halo iha Israel. Nune’e mos wainhira “rebeldes” balun halo atentadu hodi oho governador Gedalya ne’ebé eleitu husi imperalista Babilonia husu atu halai ba Egipto (Jeremias 42: 1-6), Jeremias la hatan buat ida. Maibe, “liu tiha loron sanulu, Maromak nia lian tun ba nia...” (42:17), hafoin nia ko’alia. “Rebeldes” sira ne’e la luta ba povu nia diak, maibe hakarak hadau “poder” hodi uza nasionalismu falsu.

Atu sai porta voz Maromak nian, profeta sira tenki iha pasiensia no hakmatek hodi rona Maromak nia lian rasik. Hanesan ita hare iha Deutero-Isaias “Nai Maromak fo nanal eskolante ida mai hau; atu ho liafuan hau fo ánimu foun (semangat baru) ba ema ne’ebé kolen no susar. Dader san deit hau se hau tilun hodi rona hanesan eskolante ida. Nai Maromak loke ona hau nia tilun no hau la revolta, la fo kotuk ba” (Isaias 50 : 4-5).

Maromak ko’alia ba profeta sira liu husi «sinais dos tempos»! Ita tenki hatene katak Biblia “não é uma história, ... é a voz de Deus na história” (bukan sejarah, ... melainkan suara Tuhan dalam sejarah). Maromak hatudu nia Lian nudar sinal sira ne’ebé bele “fokit sai no halo monu, harii no kuda fini” (Jeremias 1:10); hanesan “naha todan”. Lian todan ne’e tula ba Jacob nia leten no monu hanehan Israel (Isaias 9:7). Balun hare sinal Maromak futar lian hanesan “ahi” ne’ebé han du’ut sira no “mareta” ne’ebé halo rahun fatuk ruin sira (Jeremias 23:29). Profeta sira hatudu katak, “du’ut bele sai maran, aifunan bele namlele, maibe Maromak futar lian moris ba nafatin” (Isaias 40:8). Maromak futar lian hanesan “udan” no “neve” (jelu/ salju) ne’ebé tun ba rai; hanesan manu-ain (mensageiro) ne’ebé laran metin nafatin hodi hatoo lian, maski ema hewai (menghina) nia. Profeta nia liafuan tenki loron ida halo tuir lolos kedas. Basá, Maromak futar lian “sei la fila ba Nai, maibe sei realiza tuir nia vontade” (Isaias 55:11).

“KONSIENSIA SOSIAL” POVU NIAN

Profeta ko’alia ho emosaun no sentimentu povu nian. Ba nia “A palavra de Deus não é uma política, ... é a gramática da política” (Firman Tuhan bukan sebuah politik, ... adalah tata bahasa politik). Maski ema la rona sira, maibe profeta sira tenki haklaken Maromak nia lian. Iha profeta nia ibun Maromak futar lian hanesan “moris no todan, kroat liu espada matan rua nian; nia sona tama borus hodi fahe tiha klamar no espiritu, ruin no isin; nia bele hatudu ita nia hanoin no fuan laran” (Surat ba Hebreu, 4: 12). Ne’e hatudu katak profeta sira ninia servisu mak hala’o kritika sosial ne’ebé forte. Husi profeta nia liafuan, ita bele rona oinsa mak sira sai tiha “konsiensia sosial” Israel nian. Profeta hatudu “pecado social” ne’ebé lideransa sira ka ema ne’ebé kompetente komete ka halo ba povu sira. Pekadu sosial mak “injustisa”, “hodi lei bara-barak atu hanehan povu”, “halo terus povu”. Iha tempu moderna karik, pekadu sosial mak KKN, trata “kestaun nasional” hanesan fali asuntu familia nian maski kontinua uza lei bara-barak atu kria obstakulu ba povu nia moris.

Nudar “konsiensia sosial” povu nian, profeta ida nunka “netral”. Hanesan Maromak mos nunka netral hasoru pekadu sosial. Hodi Maromak nia naran, profeta halo affirmative action atu hatudu “pro” ki’ak no ki’ik sira no “anti” Liurai (penguasa) omnipotente sira. Entaun, profeta sira rona Maromak nia liafuan liu husi ema nia mata-wen, ema nia terus no mukit, moras no mate ba justisa. Tan ne’e profeta Isaias dehan, “Espirito Nai Maromak nian iha hau leten, tan Nai hili ona hau; Nia haruka ona hau atu hatoo laran ksolok ba ema ki’ik sira; halo diak ema laran kanek sira. Atu haklaken liberdade ba ema ki’ak sira no hasai ema dadur sira; atu fo hatene tinan rahun kmanek nian husi Nai no loron atu selu tusan husi Maromak, atu hamamar ema terus nain sira ... (Isaias 61: 1 – 2// Lucas 4: 18-19). Ida ne’e sai hanesan “blue-print” ba misaun no espiritualidade profetika Isaias nian.

Maibe, problema mak ne’e: profeta sira la halo esplikasaun kona ba pekadu ne’e rasik. Profeta sempre ko’alia kona ba esperiensia uluk nian, pekadu ne’ebé uluk ita halo hodi hamosu sofrimento barak, fakar ran no oho malu. Nia liga fali ba Maromak nia laran luak atu perdua; atu bolu ita hotu moris iha domin no damen nia laran. Tan ne’e profeta sira hanesan fo hanoin atu ema la bele haluha Maromak nia diak. Sira mos laran susar hare nasaun nia susar. Hodi liafuan seluk, profeta hanesan pensador kritiku iha sira nia sosiedade rasik (cfr. Prof. Dr. B.A. Parera, Ocarm, Kritik Sosial Politik Nabi Yesaya: 21).

Buat ida mak importante, nudar “konsiensia sosial” povu nian, ema ki’ik no ki’ak sira mak rona ho entusiazmu profeta sira. Politika nain sira nunka rona profeta. Hanesan sira mos la rona povu nia lian. Iha kontekstu ida ne’e mak profeta ida sempre sai hanesan “voice of voiceless people”.

EMA KONTROVERSIAL?

Maski hatudu dalan ba Israel nia salvasaun, maibe tan sa mak Liurai sira (naturalmente, lider politika) hatudu odio no vingansa ba profeta sira no kondena nudar “profeta falsu”?

Ninia resposta simples deit: tan, profeta sira nunka fo esperansa mamuk ba povu no la suporta ema laran at sira (Jeremias 23: 14, 16). Saida mak sira hare no hatoo la’os tan sira “hanoin tun sae iha laran” (imajinasaun eh fantasia) ka naok husi maluk sira (Jeremias 23: 16, 30). Sira mos la’os ko’alia tan ema fo osan ba sira (Mica 3:11) ka hemu lanu (Isaias 28: 7-13). Liurai sira (lider politika) odio no vinga profeta no kondena sira nudar “profeta falsu”, tan sira hatoo Maromak futar lian ne’ebé kondena “pekadu sosial” no haklaken katak babeur sei mosu iha krizi bara-barak ba nasaun tan konspirasaun politika liurai sira nian.

Ida ne’ebé hetan persegisaun, humiliasaun no teror barak liu mak profeta Jeremias. Iha tinan barak nia laran nia tenki halai subar, tan liurai Yoyakim halo persegisaun ba nia. Nia hetan frustrasaun barak too nia monu ba “solidão” (kesepian) no halo nia fuan nakdoko hare ba nia vokasaun rasik (Jeremias 15:10-21; 20:7-18). Too mate, Jeremias hasoru deit ema sira ne’ebé kontra nia maka’as, akuza nia hanesan “profeta falsu”. Maibe, ida ne’e mak destinu profeta nian no risku ne’ebé nia tenki agoenta. Hanesan Maromak futar lian la tama iha ema ulun toos nia laran, nune’e mos saida mak profeta ko’alia la tama iha ema ulun toos nia kakutak.

Maski ema ulun toos sira rejeita, maibe profeta nunka hakiduk. Sira resiste nafatin. Ba sira, haklaken Maromak futar lian sai ona hanesan “dever” no “devosaun moris” nian. Profeta Isaias (6:1-11), Jeremias (1:4-19) no Ezequiel (1:1 – 3:15) la’os hakerek sira nia esperiensia, maibe hatoo justifikasaun ba sira nia vokasaun rasik. Sira “hakerek naruk” ka “hakerek barak”, tan ema hare sira nudar figura “kontroversial”. Entaun, profeta sira hakerek atu justifika tan sa sira ko’alia ka hasai liafuan kroat no sona borus realidade ne’ebé ita hare!!!

Perigozu tebes, wainhira ema dehan “Maromak la bolu ó...” (Jeremias 28:15; cfr., 14:13-16; 23:21). Maibe, profeta sira la rona husi ema ida ne’e ka ema ida neba. Sira rona deit Maromak nia vontade liu husi aning fuan laran nian. Maromak hanesan kaer metin sira. Maromak hanesan hakilar iha sira nia fuan laran atu ko’alia kona ba injustisa sosial. Profeta hotu-hotu tenki ko’alia sai Maromak nia hanoin no sentimentu too emosaun klean iha situasaun no kondisaun ne’ebé profeta sira hasoru. Tan ne’e profeta nia lian mos nakonu ho sentimentu no emosaun!!!

REFLESAUN

Tentasaun boot ne’ebé ita ema halo mak ita mehi atu muda ema seluk nia vida. Ema balun hanoin, katak, wainhira sira hetan knar ruma sira esforsu mate an atu muda ema nia moris. Tentasaun hanesan ne’e mos bele mosu ba “Amo lulik” sira. Hanoin katak, hatais “batina mutin” automaticamente sira simu Espirito Maromak nian atu modifika ema seluk nia moris, husi pekador ba santu; husi moris at ba moris diak. Lae! Hanoin ida ne’e serve deit ba ema frustradu sira! Alias, ida ne’e mak profeta falsu sira ne’ebé hakarak transforma ema seluk nia moris. Iha duni “grupu balun” iha relijiaun nia laran, ne’ebé hatais “batina mutin” hodi lori bomba, kilat no sasan kroat atu muda ema nia moris. Sira ne’e mak radikalismu-relijiaun ne’ebé lori Maromak nia naran hodi halo terorizmu ka jihad hodi oho ema rihun ba rihun. Ezemplu mak Osama Bim Laden ho nia rede terorista Alqaedah; grupu Taliban nst!

Tebes! La iha profeta ida mak hanoin no hateten atu muda ema seluk nia moris. Tan ida ne’e la’os nia servisu no nia vokasaun. Profeta nia servisu importante liu mak “tenki ko’alia”! Hanesan Isaias dehan “Maromak nia Espirito iha hau atu haklaken liafoun diak ...”! Profeta la dehan, ko’alia ho espiritu atu muda ema seluk nia vida! Ema simu ka la simu, ne’e urusan ketak ida fali ona. De resto, Maromak mak iha kbiit atu muda ema seluk nia moris husi at ba diak, husi pekador ba santu, husi mate ba moris rohan laek! La’os ita ema. La’os amo bispo no amo lulik. La’os santu sira. Wainhira ita sarani ka amo lulik, bispo ka lider sarani sira hanoin atu muda ema seluk nia moris, entaun nia hanoin sala ona no la’o sala dalan ona.

Jesus Kristu rasik hatudu The Golden Rule (A regra de ouro// ukun fuan osan mean), “Portanto, o que quiserdes que vos façam os homens, fazei-o também a eles, porque isto é a Lei e os Profetas” (Tan ne’e, halo ba ema seluk saida deit mak o hakarak ema seluk halo ba o, tan ida ne’e mak Lei no Profeta sira). Liu husi filosofo boot Immanuel Kant, liafuan hirak ne’e nia lori fali ba lei moral ne’ebé nia hanaran imperativo categorico, katak, dever atu halo diak!!! Nia insisti, katak hau rasik mak muda hau nia an. Wainhira ema ida-idak hanoin hanesan ne’e entaun nia sai ona prinsipiu universal ba ema seluk ka ema hotu-hotu. Nia bele fo hanoin, maibe la pretende atu muda ema seluk nia moris.

Maibe, tebes, vida no destinu profeta nian sempre iha kontroversi nia laran. Sira nunka moris hakmatek no hetan damen. Liu-liu hasoru liurai sira (= lider politik sira). Hori uluk hori wain kedas, religiozu balun (bispo no padre) tenki asumi “esperitualidade profetitka”: ema insulta no persege, hasai lia bosok hasoru sira, ko’alia bobar kontra sira, too hetan titulu politiku nudar “profeta falsu”. Buat sira ne’e hotu sai hanesan konsekuensia, wainhira espiritualidade profetika tenki moris iha rai nia letan, povu ida nia klaran; la’os iha lalehan. Maibe, ita Nai Jesus Kristu rasik dehan, “La iha profeta ida mak ema hahi iha nia rain rasik” (“Tidak ada nabi yang dihormati di tempat asalnya sendiri”. [cfr., Lucas 4: 24]).

*) Direitor CJP Diocese Baucau. Hanorin etika no politika iha Seminario Maior S.Pedro & S.Paulo no UNTL, Dili.