VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20070726

Oin-sa Evita Eleisoens Antecipadas?


Carlos da Silva L. F.R.Saky

Iha tinan lima nia laran povo Timor aprende buat foun rua, 1) aprende kona ba eleisoes presidensiais nebee iha 2ª volta, no 2 kona ba eleisoes antecipadas no ikus liu aprende oin-sa partido sira ukun troka malu iha tinan lima nia laran hanesan presidente Ramos Horta sugere “forma Governo de Grande Inclusão ou se lae Fretilin forma Governu ho tinan rua ho balu nunee mos tinan rua ho balu nia laran sei fo ba AMP maka kaer fali (STL, 24/07/2007). La hatene noticia nee los ou lae, maibe STL foti husi Jacob Xavier, presidente PPT, nia afirmasaun.


Ponto rua primeiro bele dehan hanesan buat normal ida nebee akontese iha rai hothotu nebee ukun an no tuir dalan demokrasia nian. Ponto ida ikus nee, hanesan buat foun ida. Foun tanba la’os foin primeira vez mosu iha mundo, maibe foun tanba presidente Republika hakarak obriga Konstituisaun tuir nia hakarak, la’os nia (presidente) mak la’o tuir Konstituisaun nia naroman iha rai demokratiku ida.

Tanba deit ulun partido sira nian ulun tos hodi lakohi forma Governo de Grande Inclusão ou Governo de Unidade Nacional mak obriga presidente Ramos Horta hodi halo violasaun ba Konstituisaun RDTL nian hodi satisfaz partido hothotu nia hakarak, entaun tenki fo mos biban ba PUN ho UNDERTIM kaer Governo, tanba alem de la iha koligasaun ruma entre sira rua no sira rua mos la tama ba iha possível koligasaun Fretilin/KOTA/PPT ou AMP. Nunee hodi partido sira iha representasaun parlamentar bele ukun troka malu la precisa tan halo eleisaun lejislativas. Ho nunee mak foin iha justisa lolos, maibe justisa ida hamrik iha ilegalidade nia leten.

Tuir mos logika ida nee, Sr. Ramos Horta mos la precisa kaer presidência to’o tinan liman, maibe tinan rua ho balu depois entrega fali ba Sr. Lu Olo mak presidente fali, nunee hodi militante Fretilin sira mos bele laran kontente. Tanba Sr Lu Olo manan iha primeira volta eleisaun presidencial maibe lakon fali iha segunda volta tanba partido opozisaun sira hamutuk hotu hodi hasoru Lu Olo hanesan ohin loron AMP sira hasoru Fretilin Fretilin nebee sai nudar partido mais votado maibe la hetan maioria parlamentar. Hanesan nee hodi bele hetan justisa lolos, maski intensaun diak nee la hakerek iha Konstituisaun RDTL nian.

Tuir lolos, Presidente Republika buka aktua tuir Konstituisaun nia naroman hodi bele garante estabilidade. Primeiro bolu uluk Fretilin hodi husu sira iha kondisoens forma Governo ou lae. Kondisoens atu forma Governo signifika sira iha maioria parlamentar ou lae. Karik iha, signifika, teorikamente, bele forma ona governo ida estavel ho sustentavel. Karik la iha kondisoens, mak hakarak ou lakohi, tenki bolu 2º vencedor hodi hatene sira iha kondisoens hodi forma Governo ou lae. Karik iha, mak sira bele forma Governo.

Se Fretilin obriga an forma Governo minoritario ida, maka dalan ba eleisoens antecipadas nakloke luan. Tanba hakarak ou lakohi, Governo nee sei monu kuando Parlamento la aprova ninia Orsamentu de Estadu dala rua tutuir malu. Nee Konstituisaun nebee Fretilin ho ninia maioria absoluta mak aprova, laos Ramos Horta nudar presidente Republika mak inventa ou opozisaun sira mak obriga Fretilin atu hakruk ba sira.

Karik presidente Republika lakohi eleisoens antecipadas tanba, iha kustus materiais ho non-materiais boot tebes, entaun la iha dalan seluk, so iha dalan ida deit mak loke dalan ba AMP forma Governo. Ho dalan ida nee deit mak bele garante estabilidade governativa no evita eleisoens antecipadas. Se husik Fretilin forma Governo, depois ninia Orsamento de Estado la hetan aprovasaun no, husik sira ukun nafatin, nee mos viola Konstituisaun RDTL nian. Nunee mos se Governo Fretilin monu, depois kaer Governo entrega de’it ba AMP, nee mos la tuir dalan Konstituisaun nian no Governo ida hanesan nee, bele diak to’o iha nebee mos, la iha nia baze legal no la sei iha kredibilidade hanesan dadaun Governo nebee Ramos Horta rasik kaer no ikus mai Estanislau da Silva kaer depois de Governo Alkatiri nian monu. La iha kredibilidade tanba Governo nee forma la liu husi rezultado eleisaun ruma nian maibe mosu hodi tutan de’it Governo nebee lori tama Timor ba iha krize laran nebee susar tebes rezolve problemas oioin nebee iha.

Se ita haree didiak, presidente Horta, la brani aposta iha estabilidade hodi loke dalan ba AMP forma Governo tanba tauk reaksaun husi Fretilin. Karik nunee, dalan nebee Konstituisional liu no evita atu Fretilin halo violensia, mak husik ba Fretilin forma Governo. Maibe kuando Governo Fretilin nian monu, tenki konvoka kedas eleisoens antecipadas iha fulan tolu nia laran hodi hetan fali Governo ida kredivel, estavel ho sustentavel.

Partido mais votado seidauk bele garantido hanesan partido nebee hetan maioria parlamentar. Kuando ita koalia kona ba partido ou aliansa de partidos mais votado, ita haree husi los de’it rezultado eleisaun partido ou aliansa ida-idak nian. Maibe kuando ita koalia kona ba maioria parlamentar, nee signifika, partido ou aliansa de partidos nebee manan eleisaun, ninia percentagem ou numero deputados mesak deit ou nudar aliansa nian tenki barak liu partido sira opozisaun ou aliansa sira seluk nian tau hamutuk.

Difisil tebes ita defende partido mais votado iha legitimidade liu kompara ho partido opozisaun sira nebee forma aliansa ka koligasaun iha parlamento depois de eleisaun se ita haree husi numero deputado ho numero eleitores. Iha sistema maioritario, minoria sociologico bele sai maioria parlamentar, maibe iha sistema proporcional, minoria sociologico, halo oin-sa mos sai minoria parlamentar nafatin. Nee signifika iha sistema maioritario hanesan Inglaterra nian, minoria sociologico ou eleitores oituan mak hili partido A maibe partido nee bele sai maioria iha parlamento, tanba kompara resultado partido ida-idak nian ba malu, partido nebee mais votado mak iha maioria nee. Maibe iha sistema proporcional, partido mais votado seidauk bele garantido hanesan partido nebee mak iha maioria parlamentar. Atu hetan maioria parlamentar signifika iha eleisaun nian tenki manan ho maioria absoluta, nunee hodi bele kompara ninia numero deputado mesak deit barak liu numero deputado husi opozisaun sira nian tau hamutuk. Se la hetan maioria absoluta, entaun tenki buka forma koligasaun ho partido balu tan hodi bele hetan maioria parlamentar nee. Maioria parlamentar nee iha relasaun ho estabilidade governativa, tanba nee mak partido nebee la hetan maioria parlamentar susar atu forma governo ida estável ho sustentável.

Karik tuir sistema maioritario, ita bele dehan Fretilin hetan minoria sociologico, maibe iha maioria parlamentar, tanba nia mak nudar partido mais votado. Maibe Timor nia sistema la’os maioritario, maibe proporcional. Tanba nee, haree husi numero eleitores sira nebe hili Fretilin (119.728) nunee mos numero deputado sira nebee Fretilin iha (21) oituan liu kompara ho numero eleitores sira nebee hili CNRT (99.455) + PSD/ASDT (65.004) + PD (46.677) nebee forma ona aliansa ida depois de eleisaun. Tanba partido hat nee forma ona aliansa ida no ita sura sira nia numero eleitores hamutuk mak sira iha 211.136 votos no sira nia deputados tau hamutuk mak sira iha deputados hamutuk na’in 37. Seidauk konta mos ho eleitores sira nebe vota ba PUN (18.753) ho UNDERTIM (13.127) nebee la tama ba Fretilin no la tama mos ba AMP. Se Fretilin halo koligasaun ho aliansa KOTA/PPT (13.157), sira hetan votus hamtuk 132.885, sei dok tebes husi AMP nian.

Bele mos konsidera PUN ho UNDERTIM halo parte hotu opozisaun, se Fretilin mak forma Governo, tanba sira la deklara an halo koligasaun ho Fretilin. Nee signifika numero eleitores partido opozisaun nian sae makaas liu tan no numero deputados husi partido opozisaun hamutuk nain 42 kontra possível koligasaun Fretilin/KOTA/PPT nebee hamutuk nain 23.

Koalia kona ba legitimidade, la’os haree husi aspektu juridiku deit, maibe haree husi apoio nebee partido ou aliansa sira hetan. Legitimidade haree husi apoio nebe iha no legalidade haree husi aspektu juridiku nian. Nee signifika Fretilin iha base legal bele forma Governo minoritario ida, maibe ninia legitimidade ki’ik liu AMP nian. La racional liu ita afirma minoria sociologico (119.728) ida iha legitimidade liu maioria sociologico (211.136). Haree ba buat hirak nee, AMP alem de iha legitimidade boot liu Fretilin no karik nia forma Governo mos iha base legal, tanba Konstituisaun RDTL nian loke dalan ba aliansa de partidos depois de eleisaun.

Pergunta nebee agora sai chave hodi hola desizaun politika nebee bele garante estabilidade no lori beneficio ba povo Timor mak ida nee: Se mak bele forma Governo ida estavel ho sustentavel? Se Fretilin, tau tan KOTA/PPT, forma mesak Governo (minoritario ida), la sei garante estabilidade no governo sei monu tanba la tahan maioria parlamentar nebee opozisaun sira iha. Neduni, Governo minoria ida la’os governo ida estavel no sustentavel. La sustentavel tanba Governo ida la iha futuro, Governo ida foin forma no monu fali kedas. Hanesan has nebee foin funan no la to’o fuan tanba la hetan udan wen.

Se mak hakarak Governo ida foin forma ba no monu fali kedas? Governo ida hanesan nee sei halo povo mak terus no sei gasta osan makaas. Halo terus povo, tanba kuando halo fali eleisoens antecipadas ida, iha tempo badak nia laran, la’os halo povo husik hela nia natar ho tos de’it, maibe eleitores sira, iha possibilidade boot tebes atu ataka, baku no oho malu, tanba seidauk haluha violência nebee halo hasoru malu iha kampañe iha fulan hira kotuk liu ba. Dala ruma, iha eleisaun antesipada dimensaun violência bele boot liu tan tanba Fretilin hakarak manan ho maioria absoluta, neduni sei halo terror ho intimidasaun makaas liu tan hasoru sira seluk. No la taka mos dalan ba militantes sira membro AMP nian hodi provoka violencia tanba sira sente an forti ona no hakarak vinga militante Fretilin sira nebee durante nee halo violencia hasoru sira. No ema barak sei halai ba subar iha Igreja, iha kantor Policia ou halai ba Dili ou ba ai-laran hodi soe hela sira nia natar ho tos tanba sente la iha seguransa hela iha sira nia uman ho rain rasik.
Presidente Ramos Horta iha nia kampañe, dehan katak, nia presidente ba ema kiak sira, tanba nee ninia desizaun atu fo ba se mak forma Governo tenki haree husi lidun estabilidade nian, lidun Konstituisaun nian no evita atu fakar osan arbiru ba buat sira nebee la lori beneficio ruma ba ema kiak sira. Atu tulun ema sai husi kiak laran presiza Governo ida estavel, la’os Governo ida moris hela deit iha krize laran ou moris mai monu fali kedas no tenki hakat ba eleisoens antecipadas.

Tuir hakerek na’in eleisoens antecipadas la sei lori mudansa signifikativa hodi salva Fretilin, maibe sei lori deit derrota boot liu tan ba Fretilin. Tanba nee, la iha necessidade atu halo eleisoens antecipadas. Karik lideransa Fretilin nian bele hanoin ho racional, kuando la konsegue ona forma koligasaun ruma hodi hetan maioria parlamentar, diak liu passa ba opozisaun, nunee hodi evita eleisoens antecipadas nebee la sei lori beneficio ruma ba Fretilin no bele mos evita fakar ran tanba de’it hakarak halo politika ida koko sorti.

Líder Fretilin balu hanoin katak ita ba koko tok eleisoens antecipadas mak haree, se mak hatene bele manan ho maioria absoluta. Fretilin buka koko sorti iha 2ª volta eleisoens presidenciais, maski 2º volta nee hanesan obrigatório tuir Konstituisaun, Lu Olo, kandidato Fretilin sai derrotado, maski sai vencedor iha 1ª volta. Karik iha eleisoens antecipadas mos Fretilin la sei hetan sorti, tanba eleitores sira hola tiha ona desizaun iha tinan kotuk atu ba see. Rezultado eleisaun presidencial ho legislativas hatudu tiha ona opsoens sira nee. Iha 1ª volta presidenciais, partido ida-idak mosu ho nia kandidatu, iha 2ª volta sira hamutuk hotu hodi halot Lu Olo, kandidato Fretilin nian. Karik iha eleisoens antecipadas, mak sei imprimi fila fali de’it buat nebee mosu iha 2ª volta presidenciais nian, tanba nee Fretilin lalika mehi barak atu manan eleisaun, sa tan hakarak manan ho maioria absoluta.

. Fretilin dehan sira pronto atu tuir eleisoes antecipadas, quando Governo monu. Hanesan Lu Olo, presidente Fretilin nian afirma:

"Ami (Fretilin) sempre prontu hela nafatin. Uluk iha situasaun defisil nia laran, mesmu hasoru morteiru ho kainhaun mos Fretilin prontu nafatin hodi avansa," (STL, 20/07/07).

Uluk, la’os Fretilin mesak mak prontu hasoru morteiru ho kainaun, maibe Timoroan tomak. Se ida 119.728 nebee hili Fretilin nee mesak mak prontu avansa ba oin karik, Timor la manan iha referendum, no parece Sr. Lu Olo sei halai subar nafatin iha foho Boilo, ou mai rende tiha ona no Sr. Mari Alkatiri mos la fila mai iha Timor no sei moris diak nafatin iha Moçambique, maski la hetan titulo ho regalias oioin hanesan ohin loron hetan.

Uluk Timoroan tomak nunee mos Fretilin la tauk no prontu hasoru morteiru ho kainaun tanba hothotu iha principio ho interesse ida, hakarak liberta Timor husi Indonesia nia liman kukun laran. Agora situasaun oin-seluk. Agora se Fretilin pronto avansa ba eleisoens antecipadas, la’os atu defende Timor nia interesse, nem defende interesse eleitores sira 119.728 nebee hili Fretilin nian, maibe defende liu poder ho interesse lideransa Fretilin sira nian rasik.

Tuir hakerek na’in, lideransa Fretilin obriga an hakarak forma Governo minoritário, la’os tanba lakohi lakon poder de’it, maibe ta’uk atu explika lolos ba militante Fretilin sira kona ba resultado negativo Fretilin nian, ta’uk assume responsabilidade katak sira la dirige didiak partido no la ukun didiak wainhira kaer Governo mak halo Fretilin lakon votos makaas. Forma Governo minoria hanesan no ikus mai la’o ba iha eleisoens antecipadas hodi bele soe sala ba partido opozisaun sira mak halo golpe, mak lakohi husik Fretilin ukun. Jogo ida hanesan nee perigozu tebes ba estabilidade politika ho social Timor nian, tanba líderansa partido nian buka fase liman no lakohi assume responsabilidade kona ba sira nia desizaun ho atuasaun nebee sala, maibe buka desvia atensaun ba buat seluk no soe sala ba ema seluk. Politiku na’in ida kuandu sei iha responsabilidade moral ho politika makaas, bainhira ninia partido hetan resultado la diak, nia rasik husu sai husi lideransa partido nian hodi bele salva partido. Nee hanesan regra geral nebee ema sira iha neon demokratiku no iha hanoin diak ba nia partido ho nian rain ho nia povo baibain halo. So ema nebee hanoin katak partido mak bele fo han nia ho nia família mak hakoak metin poder iha partido laran, tanba nia halo partido hanesan empresa ida nebee lori beneficio ekonomiku ba nian an ho familia.


Iha eleisoens antecipadas, Fretilin sei manan ou lakon, ema ki’ik sira nebee terus ho fo an ba mate iha kampañe laran, la sei hetan kadeira ruma. Haree de’it membro PNTL tiru mate seguransa CNRT nian iha Viqueque. Fretilin manan, nia la hetan buat ida. Aat liu tan, la’os nia pangkat de’it mak la sae, maibe hasai nia husi policia no hatama tan ba kadeia. Nee hanesan lisaun ba ema ki’ik sira, diak liu lalika armado sai herói ou asswa’in, tanba halo oin-sa mos ema matenek sira, ema sira iha poder ho influencia makaas ou sira nebee hakarak halo karreira nuda rema politik na’in mak sei hetan fatin, enkuanto ema ki’ik sira, ema sira ho ai-leba, bele fo an tomak ba baku malu no oho malu defende lider ka partido ida, fila mai sai ema baibain nafatin, nem hetan fatin hanesan chefe Aldeia ou chefe Suco ida, sa tan atu sai minstro ka deputado.

Iha eleisoens antecipadas mai, karik Fretilin manan, Sr. Lu Olo sai hanesan presidente Parlamento nafatin no Sr. Mari Alkatiri hetan fila fali ninia kadeira nudar PM. Maibe karik Fretilin lakon, lideransa na’in rua nee mos la lakon buat ida, tanba sira bele la presidente Parlamento ho PM, maibe sira sei hetan fatin nudar deputado no simu regalias oioin nudar ex-presidente Parlamento ho ex-PM, maibe ema ki’ik sira hetan lerek sa-ida? Karik manan, entaum manan retorika ida dehan “iha democracia povo mak manan”, maibe povo manan anin no politik na’in sira mak ra’ut tasu, tanba hetan kadeira no fula-fulan simu osan. Karik povo ki’ik sira manan, manan buat kolektivu ida, hanesan iha Governo diak ruma, bele dada electricidade ho we mos ba sira nian uman, loke estrada ba sira nia aldeias, harii irrigasaun no dada we ba sira nia tos ho natar, harii klinika iha sira nia suku ho aldeia hodi tulun kuidadu sira nia isin diak, loke eskola no kria kondisoens diak atu sira nia oan bele estuda ho diak, loke serbisu ruma iha sira nia suku hodi sira mos bele manan osan.

Maibe Governo ida foin forma ba monu fali kedas atu halo lerek sa-ida? Sa tan Governo ida monu nee la iha dalan atu hamrik fila fali. Klaru tiha ona, Fretilin la sei manan iha eleisoens antecipadas, tanba partido opozisaun sira nebe forma ona AMP sei apresenta lista ida no bele hetan mos apoio husi partido opozisaun sira seluk nebe la hetan representasaun iha Parlamento. Nee signifika, iha eleisoens antecipadas mai, Fretilin, se sorti diak liu, sei hetan 120.000 to’o 125.000 votos no partido opozisaun sira nebe forma ona AMP sei hetan entre 212.000 to’o 220.000 votos. Haree husi nee de’it taka tiha dalan ona ba Fretilin hodi kaer fila fali Governo depois de monu.

Dalan diak liu mak Fretilin passa ba opozisaun no husik AMP sira forma Governo. Ho dalan ida nee bele garante estabilidade ho sustentabilidade governativa no la sei halo terus tan povo no la sei gasta osan saugate. Nunee mos la sei halo moe Fretilin tanba, Fretilin nudar partido mais votado, maibe la forma Governo tanba la hetan maioria parlamentar, do que ba buka koko sorti iha eleisoens antecipadas, sei halo moe liu tan Fretilin, tanba la’os deit Fretilin la forma Governo, maibe Fretilin sai hanesan partido ida menos votado ho derrotado.

1 comentário:

  1. não posso acrescentar muito sobre a tua opinião, está tudo bem esclarecida. deixe-me transcrever algumas frases popular, espero que possamos sabedoreá-las.

    "Fui eu que o fiz", diz a minha memória. "Nao posso ter feito isso",
    diz o meu orgulho e mantem-se inflexível.
    Por fim é a memória que cede.

    Errar é humano. Culpar outra pessoa é política.

    um grande abraço carlos

    ResponderEliminar

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.