VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20050928

FRETILIN MANIPULA HISTORIA

FRETILIN MANIPULA HISTORIA
Husi* António Ramos Naikoli

Fretilin hakarak hakerek iha historia Timor Loro Sa´e nian katak nia maka funu ba ukun Rasik an hasoru funu nain husi rai seluk,hanesan Indonésia. Ba funu ba “Libertasaun ba rai Timor loro Sa´e husi Indonésia nia Ukun, Fretilin maka hahu kuda idiologia ba Ukun rasik an nian.

Maibe hare husi procesu funu Timor Loro Sa´e husi ninia enquadramentu geopolítica regional no ninia transformasaun ba linya orientasaun politika ida nebe naran «Unidade nacional», nebe hudi harii mosu CNRM to ikus harii CNRT ne mos faktor sira nebe mos hatudu katak funu ne Laos ema ida deit, Laos Fretilin mesak deit maka halo,maibe emar Timor Loro sa´e tomak maka maksoin(Libertar, red) rai Timor Loro Sa´e husi Indonésia nia Ukun liu husi Referendum iha loron 30 Fulan Agusto tinan 1999.

Waihira ita hare faktor rua nebe haktuir iha leten katak, Fretilin hakarak manipula historia, husi sorin ida, no iha sorin seluk hare katak emar Timor Loro Sa´e tomak maka ho sira nia aten berani hudi ba tu iha “«Bandeira CNRT» “nian nebe hakarak Ukun Rasik an. Halo hau iha pergunta ida kolaka maka ne: Fretilin maka Halo Funu deit? Ka emar Timor Loro sa´e maka hamrik hudi maksoin rai Timor Loro sa´e husi Indonésia nia Ukun?Tansaida maka Fretilin hakarak hakerek historia Timor nian tuir ninia hare deit?
Hatan ba lian sira ne,hatan ho buat tolu(3) deit, nebe bele explika oinsa maka Fretilin hakarak Manipula Historia Timor nian. Hakerek tuir versaun Fretilin deit.
Iha hakerek ida ne atu halo kompleta deit katak waihira historia ne los, maka buka hare husi sorin hotu-hotu.

1. Tamba sa maka dehan Fretilin hakarak manipula historia Timor Loro Sa´e nian tuir sira nia hare. Konta historia rai Timor Loro sa´e Fretilin ninia hahalok nudar Funu Nain,nia mesak maka terus,mesak maka funu. Maibe historia waihira hare husi sorin ida deit,ne maka historia ne seidauk kompleta no “«Parcial»” hela deit. Tamba koalia ba funu ne katak; iha funu ne implika mate ka terus iha sira nebe maka tama iha funu. Fretilin konta deit buat nebe maka ninia hare favorece nia ka diak ba nia,maibe la konta mos katak Fretilin mos halo historia metan (Negra,red) iha Timor Loro sa´e, iha funu nia laran,Funu Maun alin Timor nian (Guerra Civil,red) , iha sorin ida no hahalok at sira nebe maka Fretilin halo ba ninia maluk Fretilin rasik iha tinan 1977 to ba 1978,hare Mauk Moruk ninia depoimento iha Livro Paradela Abreu nian nebe ho titulo: “O verdadeiro historia”, no denuncia nia halo iha Fórum Solidamor iha fulan Agusto tinan 2001.

a) Fretilin la hakerek no rekonyece ba hahalok nebe maka halo iha loron 20 Fulan Agusto to Dezembro tinan 1975,tamba iha periudu ida ne maka Fretilin kaer knar no ukun no Timor oan barak mos terus no mate.

Fretilin oho nia maun ho alin sira iha Funu Maun alin nian (Guerra Civil,red), iha Aileu, Maubisse, Same,no fatin seluk tan, tuir testemunya Arsenio Horta iha Livru Paradela Abreu: a verdadeira Historia (Abreu,1994:32). Sira nebe maka Fetilin oho iha periudu ne nian,maka sira husi APODETI no UDT, iha Aileu rate besik mota mantane nebe hakui Luís de Oliveira ho ninia kolega sira, iha Maubisse-Erbissa nebe tau iha raikuak ida Maijor Lourenço da Silva ho ninia kolega nain nem,iha Same José Ossorio Soares mos ho ninia kolega lubung ida mos mate iha Holarua.
Sira nebe temi naran iha leten ne,mate tamba: Hanoin la hanesan Fretilin,idiologia la hanesan no orientasaun politika la hanesan ho Fretilin.


b) Fretilin mos oho fali ninia Militante rasik iha ailaran tamba la konkorda ho linya orientasaun radikal, ka la simu deit seluk nia hanoin, Hare Mauk Moruk Ninia denuncia, ex-Militante no Combatentes Fretilin/Falentil ( “in”;Abreu,1994:40). Sira nebe maka vitima ka terus maka Hanesan: Aquilis Freitas Belo, Ponciano Freitas no katekista Katolik Teodósio Freitas iha Venilale, Adao Amaral no Jose dos Santos iha foho Matebian,Quelilicai, Jose Exposto iha Aileu fulan Desembro 1975, Fernando de Sousa, iha Buibela, Baguia,fulan Setembru 1977, Antonio Freitas iha fulan febreru tinan 1976, Carlos da Costa Gomes nia mate tamba fo tulun ba membru UDT,iha fulan dez.1976,
Iha loron 24 Setembru 1984, tuku10.30, iha Waiknassa, Vemasse, Distrito Baucau, mate Kilik WAIGAE REINALDO FREITAS BELO (ex-CHEFE DO ESTADO-MAIOR DA FALINTIL).

Iha biban ida ne hakarak hatou pergunta ida ba Fretilin, sira nebe mate nebe temi iha leten ne Laos Indonésia ka Português sira maka oho maibe nia maun alin rasik,Timor oan maka oho Timor oan. Hau nia pergunta maka ne: Sira nebe oho fo “titulo ba sira maka «Heróis da libertasaun» no sira be mate fo naran ka titulo saída?



2. Fretilin defende “«Restauração da Independência»” iha loron 20 Maio tinan 2002.

Defende Restausaun independência tamba ida ne maka Fretilin ninia “«Património histórica»”. Hili loron 20 Fulan Maio hanesan loron ba “Restauração”, loron nebe maka Fretilin mos komemora ninia loron. Neduni loron ne, Timor Loro sa´e komemora loron Ukun rasik an, no mos Fretilin halo festa ba sira nia loron. Diskursu Política nebe maka Fretilin hatou hanesan lian menon ba rai Timor Loro sa´e maka ne: ”«Vamos Todos Restaurar a RDTL»”. RDTL nebe maka iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975, Francisco Xavier Amaral (FXA) maka Proklama Unilateral, no hit nia sai nudar Presidente RDTL. Termo nebe maka Fretilin uja « Restauração da RDTL«, ne katak: iha loron 28 Fulan Novembru tinan 1975,maka Proklma RDTL no iha Governu no Estadu ida maka proklma. Governu/Estadu RDTL iha neba (no então,red) maka Presidente maka Xavier do Amaral no PM,maka Nicolau Lobato ( Revista Nakroman, Ed. Especial 2002).

Iha ikus Mai Fretilin nian dehan katak ;”Francisco Xavier Amaral (FXA) laos Presidente RDTL uluk,ami la hatene presidente maka nia ?
Fretilin liu husi Parlamentu Nasional la aprova proposta nebe maka rekonyece FXA nudar Prezidente RDTL. Ho posisaun Fretilin nian reflekte katak la rekonyece Francisco Xavier Amaral nudar Prezidente RDTL uluk liu nebe maka proclama RDTL. Hanesan Agencia Lusa ninia haktuir katak: »Timor-Leste: Parlamento não reconhece Xavier do Amaral como primeiro Presidente , (Lusa,22/05/2003)».

Se Fretilin la hatene katak FXA maka Presdiente RDTL ida uluk no nia maka Proklama RDTL iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975 no nia maka nudar Presidente RDTL uluk. Iha ne iha dikotomía iha estrategia política Fretilin/Marie nian, tamba saida?
a) Fretilin defende “«Restauração RDTL»”, nebe Francisco Xavier Amaral maka Proklama iha loron 28 Fulan Novembru tinan 1975.
b) Fretilin la rekonyece fali FXA maka proclama RDTL iha loron 28-11-1975 no hit nia nudar Presidente RDTL.


3. Loron Libertasuan Nasional Timor Loro Sa´e nian maka: Loron 30 Fulan Agusto iha tinan 1999.
Iha loron ida ne maka emar tomak iha rai Timor Loro sa´e, feto ka mane,ferik ka katuas no klosan ka labarik sira ba participa ho sira nia voto. Ho votasaun ne maka haruka Indonesia sai husi ita rain no Komunidade Internacional rekonyece emar Timor Loro Sa´e ninia hakarak maka «Ukun Rasik An». Neduni waihira hakerek katak Timor Loro Sa´e «Restauração RDTL» la iha logika ida tamba saida:

Ida, Emar Timor Loro Sa´e laos duni Indonésia hudi Funu maibe liu husi sira nia partisipasaun iha Loron 30 Fulan Agusto Tinan 1999. Emar Timor Loro Sa´e ba vota Laos ba defende «Restauração RDTL»,maibe vota ba «Simu» ka »la Simu» proposta Autonomia nebe maka Indonésia ninia proposta. Tamba emar Timor Loro Sa´e «la Simu» proposta ne maka loke dalan ba «Ukun Rasik An«.

Rua, Iha referendum iha Loron 30 Fulan Agusto Tinan 1999, Emar Timor Loro Sa´e identifica katak:« Se La simu proposta nebe Indonésia hatou konaba Autonomia» neduni sei vota iha simbul nebe hudi «Naran no Bandeira CNRT», Laos vota ba «Restauração da RDTL».

Neduni waihira hakarak hakerek historia buka hakerek lolos, no lalika manipula fali historia, tamba ita hotu iha memoria,tamba historia rai ida nian tamba iha ninia emar sira nia memoria.Buka hakerek iha Sorin diak no mos at, buka rekonyece ba faktus historia nian,laos nega fali faktus nebe historia hakerek ona. Ita hakarak hanorin historia Timor nian ba ita nia bein oan sira historia Timor nian lolos,lalika hare husi Sorin ida deit,hare husi Soria hotuhotu.


Historia waihira hare husi Sorin ida deit no la rekonyece faktus balun no la hakerek lolos tamba serve deit hanesan propaganda política ba Fretilin, ne maka dehan katak: “Fretilin Manipula Historia”.


*Estudante Faculdade Economia Universidade de Coimbra (FEUC), Curso Relações Internacionais, Ex-Presidente ATC (académicos Timorenses de Coimbra) 2001/2002), e Correspondência de Diário Suara Timor Loro Sa´e (STL) em Portugal.

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.