Oinsa mak deteta Korupsaun: Hanoin badak ruma ba Jornalista
Investigativu sira!
Husi: Hugo Fernandes*
Iha livru Investigating
Corruption: A Do It Your Self Guide, Sheila S Coronel, Toni Stabile
Professor of Professional Practice in Investigative Journalism, Director
of Toni Stabile Center for Investigative Journalism, no Dean of Academic
Affairs, Colombia Journalism School, USA, hatete katak korupsaun akontese wainhira ema ne’ebe iha poder ka
autoridade iha Governo foti benefisiu husi lei ka enkuadramentu legais ne’ebe
iha. Evidensia emperiku hatudu katak
maski ema ida matenek tebes halo korupsaun, to’o loron ida nia aktu ne’e sei
nakloke, liu husi mudansa ba nia lalaok moris nian, riku-soin mak nia iha, nia
atetude, no konflitu de interese nebe mak nia involve a’an-ba. Artigu badak
ne’e nudar sumariu ida husi livru Investigating Corruption: A Do It Your Self Guide
ne’ebe Profesor Sheila S Coronel hakerek.
Hare tuir lalaok moris – life
style
Ema barak konsente lalaok moris governante sira nian nebe luxu, sein
husu klean liu tan konaba governante ne’e nia salariu lolos hira. Lalok moris
luxu husi governante ida (hobi foun, uma foun, kareta foun) mak indikador balun
ne’ebe bele uza hodi deteta karik governante
ne’e halo korupsaun.
Meius ida ne’ebe bele halo hodi deteta indikador sira ohin ne’e mak halo
visita intervista ba governante nia gabinete no nia uma hodi hare lalaok moris
governante nian. Husi vizita ba uma ita bele haree direitamente riku soin saida
deit mak governante ne’e iha no hira ( kareta hira, uma nia luan hira, sasan
luxu saida deit mak iha. Jornalista mos bele ropa
ho marka saida mak nia uza, reloxu, telemovel, nia oan sira iskola iha nebe no
pasa ferias iha nebe bele sai nudar pontu atu hahu investigasaun konaba
korupsaun.
Deteta governante nia riku-soin
Dalan dahuluk atu
deteta riku-soin governante nian mak hare husi deklarasaun riku-soin. Iha
nasaun barak, governante sira tenki deklara sira nia riku-soin ba publiku no
rejistu iha tribunal. Enfelismente, iha Timor-Leste so Presidenti Republika
deit mak halo. Membru Governo, Membru Parlamento Nasional, instituisaun estadu-publiku
sira hanesan Komisaun Anti Korupsaun (KAK), Provedoria Direitos Humanos no Justisa
(PDHJ), Inspeitor Jeral Estadu (IJE), Prokurador sira, Juiz sira, Komisariu
Polisia, Komandante Forsas Armadas, no agensia estadu sira seluk la deklara
sira nia riku soin. Governante sira hotu iha Timor-Leste tenki banati tuir
saida mak Presidenti Republika hatudu ona.
Jornalista sira
bele uza dadus sira ne’e hodi deteta no monitoriza riku-soin nebe mak
governante sira iha, serake iha aumentu nebe normal ka la’e.
Deteta konflitu de Intereses
Atu deteta
korupsaun ne’ebe governante ida halo, bele hare liu husi karik iha konflitu de
interese ruma wainhira governante ne’e halo desizaun ruma. Pur izemplu,
wainhira nia foti desizaun atu fo projeitu id aba kompania ne’ebe nia mos sai
na’in ba kompania ne’e ou kontratu ruma ne’ebe nia deside hodi fo ba kompania
ne’ebe nia familia nian.
Observa governante sira nia atetude
Wainhira jornalista Governante ne’e hasoru malu no diskute ho ema ne’ebe
mak iha kazu korupsaun ruma, ita bele diskonfia katak sira koalia asuntu
importante ruma. Jornalista tenki prova
katak enkontru sira ne’e atu hamosu konspirasaun ruma ka lae. Pur izemplu, Zuis
sira la bele hasoru malu ho iha kazu iha tribunal. Se jornalista hetan katak
Zuis ida hasoru malu ho ema ne’ebe mak involve hela kazu ruma, Jornalista tenki buka hatete lolos tan sa no saida mak sira trasa hela husi
enkontru sira ne’e. Observasaun sira nune’e importante atu harii evidensia
ne’ebe forte ba kazu ne’ebe mak jornalista investiga hela.
Investiga governante nia kolega, maluk no kroni sira
Nepotismu no kronismu mak forma ida perigosu liu husi korupsaun, tan
involve aktu parsialidade husi governante ida ba nia kolega, maluk no nia kroni
sira. Tan ne’e mak importante tebes atu
hatene se mak governante ne’e nia maluk – familia sira, nia kolega sira no nia
kroni ka grupu (partidu, organizasaun) hodi hare serake iha tratamentu espesial
ruma ne’ebe mak governante ne’e halo ba
ema sira ne’e.
Estabelese baze dadus konaba governante sira
Orgaun komunikasaun
sosial no jornalista sira ne’ebe mak iha interese bot atu praktika jornalismu
investigativu tenki hahu hanoin ona atu estabelese baze dadus konaba governante
sira. Baze dadus ba governante ida-idak tenki detailu konaba aspeitu sira
ne’ebe mak temi iha leten. Informasaun konaba governante ida, tenki hahu kedas
husi loron dahukuk ema ida hahu simu kna’ar nudar governante ida no observasaun
regular tenki halo durante ema ne’e asumi kargu politiku – publiku ruma nudar
governante. Husi baze dadus ne’e, jornalista investigativu sira bele deteta liu
tan relasaun entre governante ida ho ema no kompania sira seluk.
*Hugo
Fernandes, Membru Konsellu Imprensa Timor-Leste. Opiniaun ne’e, hau nian hanoin
mesak no la reprezenta Konsellu Imprensa nian hanoin. Atu kontaktu hau, bele
hakerek ba: nahabere@yahoo.com
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.