VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20170915

Polêmika Kona-bá Konstitusionalidade Nomeasaun Primeiru-Ministru no Formasaun VII Governu Konstitusional

Polêmika Kona-bá Konstitusionalidade Nomeasaun Primeiru-Ministru no Formasaun VII Governu Konstitusional


Introdusaun

Rezultadu Eleisaun Parlamentar 22 Jullu 2017 hatudu partidu lima maka liu bareira 4% (FRETILIN, CNRT, PLP, PD no KHUNTO) no entre partidu lima ne’e la iha ida maka manan maioria absoluta. Partidu FRETILIN hanesan partidu ne’ebé mais votadu ka votu barak liu (kadeira 23), tuir kedas ho CNRT (kadeira 22), PLP (kadeira 8), PD (kadeira 7) no KHUNTO (kadeira 5) ho total kadeira ka deputadu sira 65 iha Parlamentu Nasional. Partidu FRETILIN hanesan partidu mais votadu ka votu barak liu hahu lidera negosiasaun ho partidu sira seluk iha asentu parlamentu hafoin Tribunal Rekursu fo sai ofisialmente rezultadu eleisaun iha loron 1 Agustu 2017. Negosiasaun ida ne’e la’o to’o fulan ida no to’o iha loron 4 Setembru 2017 FRETILIN konsege hetan intendementu ida ho PD no KHUNTO hodi halo koligasaun. Nune’e kontinua kedas iha loron 5 Setembru 2017 posse ba deputadu sira IV Lejislatura nian. Koligasaun ida ne’e ho nia deputadu sira iha Parlamentu Nasional kadeira 35 no avansa ho kandidatu ida ba Prezidente Parlamentu Nasional husi FRETILIN nian Dr. Aniceto Guterres no manan ho polêmika tamba lakon votu rua koligasaun nian hodi apoiu fali kandidatu seluk.

Maske nune’e koligasaun ida ne’e kontinua halo negosiasaun hodi to’o iha akordu final ida kona-bá Formasaun VII Governu Konstitusional nian. Maibe iha loron 13 Setembru 2017, KHUNTO la partisipa iha Akordu Koligasaun ka rejigna-an husi koligasaun ne’ebé realiza iha Comite Central FRETILIN (CCF). Nune’e FRETILIN ho PD kontinua asina Akordu Koligasaun hodi forma VII Governu Konstitusional no iha loron ne’e kedas aprezenta ba Prezidente Repúblika no hatudu Dr. Mari Alkatiri nu’udar Primeiru-Ministru. Iha loron hanesan mos Prezidente Repúblika konvida kedas partidu sira ne’ebé iha asentu Parlamentu Nasional (CNRT, PLP inklui KHUNTO) hodi rona sira nia hanoin kona-bá formasaun VII Governu Konstitusional. Partidu sira ne’ebé iha asentu Parlamentu Nasional (la’os koligasaun) CNRT, PLP no KHUNTO hotu-hotu hato’o sira nia pozisaun katak sira mantein hanesan opozisaun no apoiu koligasaun FRETILIN ho PD hodi forma VII Governu Konstitusional.

Hafoin rona tiha partidu sira iha asentu Parlamentu Nasional, iha loron 14 Setembru 2017 Prezidente Repúblika ofisialmente fo sai ba públiku nomea Dr. Mari Alkatiri ba Primeiru-Ministru lidera VII Governu Konstitusional husi Koligasaun FRETILIN – PD nian (Koligasaun Monoria). Nomeasaun ida ne’e hetok sai polêmika liu tan iha públiku no kestiona desizaun Prezidente Repúblika nian Inkonstitusional. Tamba VII Governu Konstitusional forma ho Koligasaun Minoria.

Nomea Primeiru-Ministru no Forma Governu

Ho polêmika ne’ebé temi iha leten ne’e, artigu ida ne’e halo analiza kona-bá desizaun Prezidente Repúblika nian nomea Primeiru-Ministru husi Koligasaun Minoria hodi forma VII Governu Konstitusional. Serake desizaun Prezidente Repúblika nian Inkonstitusional?

Konstitusaun artigu 85 alinea d) hatete:

“Nomeia no fó pose ba Primeiru-Ministru ne’ebé partidu ka partidu sira iha aliansa ho maioria parlamentár hatudu, rona tiha partidu sira-ne’ebé iha reprezentante iha Parlamentu Nasionál”.

Nune’e mos artigu 106 n.o 1 hatete:

“Primeiru-Ministru partidu ne’ebé hetan votu barak liu ka partidu sira iha aliansa ho maioria parlamentár maka hatudu no Prezidente da-Repúblika maka nomeia, rona tiha partidu polítiku ne’ebé iha reprezentante iha Parlamentu Nasionál”.

Artigu 85 alinea d) no 106 n.o 1  temi iha leten ne’e define buat tolu ne’ebé Prezidente Repúblika tenke konsidera antes uza nia kompetensia rasik hodi nomea Primeiru-Ministru. Nune’e hodi nomea Primeiru-Ministru tenke haree no hala’o tuir kondisaun sira hanesan tuir mai ne’e: 
  1. Primeiru-Ministru nomea husi partidu ne’ebé hetan votu barak liu
  2. Ka Primeiru-Ministru nomea husi Partidu sira iha aliansa ho maioria parlamentar
  3. Antes nomea Prezidente Repúblika rona tiha partidu sira ne’ebé iha reprezentante iha Parlamentu Nasional

Haree ba Artigu 85 alinea d) no 106 n.o 1 nia definisaun no rezultadu eleisaun ne’ebé la iha partidu ida maka manan maioria absoluta. Nune’e mos la iha koligasaun ka aliansa maioria parlamentar ruma ne’ebé aprezenta ba Prezidente Repúblika. Artigu rua ne’e rasik maka fo dalan hodi forma Governu no nomea Primeiru-Ministru. Iha situasaun atual rezultadu Eleisaun 22 Jullu 2017 hatudu: 
  1. FRETILIN hanesan partidu ne’ebé hetan votu barak liu
  2. FRETILIN halo koligasaun ho PD (Koligasaun Minoria)
  3. La iha partidu seluk maka aprezenta koligasaun ka aliansa ho maioria parlamentar ba Prezidente Repúblika  

FRETILIN hanesan partidu ne’ebé votu barak liu hamutuk ho koligasaun PD (koligasaun minoria) indizita Sekretariu Jeral FRETILIN Dr. Mari Alkatiri nu’udar Primeiru-Ministru VII Governu Konstitusional ba Prezidente Repúblika. Nune’e mos antes Prezidente Repúblika nomea Primeiru-Ministru husi Koligasaun Monoria FRETILIN – PD, Prezidente Repúblika konvida uluk no rona partidu sira ne’ebé iha asentu Parlamentu Nasional (CNRT, PLP no KHUNTO) hotu-hotu hato’o katak sira mantein hanesan opozisaun no prontu apoiu Koligasaun FRETILIN – PD. Signifika katak la iha koligasaun ka aliansa seluk ruma ho maioria iha Parlamentu Nasional husi partidu votu barak liu daruak ka partidu seluk asentu parlamentar. Uniku FRETILIN hanesan partidu ne’ebé hetan votu barak liu hamutuk ho koligasaun ida (PD) maka aprezenta no indizita nia ema nu’udar Primeiru-Ministru hodi forma Governu (mesmu koligasaun minoria).

Ho situasaun sira ne’e Prezidente Repúblika uza nia kompetensia rasik tuir Konsitusaun Artigu 85 alinea d) nomea Dr. Mari Alkatiri nu’udar Primeiru-Ministru VII Governu Konstitusional ne’ebé aprezenta husi Koligasaun FRETILIN – PD maske Koligasaun Minoria. Ikus mai públiku kestiona desizaun Prezidente Repúblika nian ne’ebé nomea Primeiru-Ministru mai husi Koligasaun Minoria ne’ebé la prenxe “Maioria iha Parlamentu Nasional”.

Konstitusaun Artigu 85 alinea d) no 106 n.o 1 la temi kona-bá Primeiru-Ministru nomea tenke mai husi partidu ne’ebé votu maioria absoluta. Maibe hatete deit partidu ne’ebé hetan votu barak liu signifika bele maioria simples. Nune’e mos la iha koligasaun ka aliansa seluk ne’ebé ho maioria iha Parlamentau Nasional. CNRT hanesan partidu ne’ebé votu barak liu daruak (kadeira 22) la aprezenta koligasaun ruma ka aliansa ne’ebé maioria iha Parlamentu Nasional hodi subtitui FRETILIN ho PD nia Koligasaun Minoritaria. CNRT rasik mos diside katak mantein hanesan opozisaun. Signifika katak CNRT hanesan partidu ne’ebé votu barak liu daruak la konsege mos halo koligasaun ruma hodi hetan maioria iha Parlamentu Nasional. Hodi influensia desizaun Prezidente Repúblika nian katak iha partidu seluk ne’ebé konsege forma aliansa ka koligasaun ida maioria iha Parlamentu Nasional.

Ho situasaun ne’e, Konstitusaun artigu 85 (kompetensia rasik Prezidente Repúblika nian) fo kbiit konstitusional ba Prezidente Repúblika nomea Primeiru-Ministru maske FRETILIN – PD Koligasaun Minoria maibe votu barak liu tuir rezultadu eleisaun nian ne’ebé lidera husi FRETILIN rasik. Iha ne’ebé tuir Konstitusaun artigu 85 alinea d) no 106 n.o 1 hatete Primeiru-Ministru partidu ne’ebé hetan votu barak liu maka hatudu no la hatete katak votu barak liu ida ne’e tenke ho Maioria Absoluta.

Konkluzaun

Nune’e konklui katak desizaun Prezidente Repúblika nian KONSTITUSIONAL. Tamba Prezidente Repúblika hala’o tuir rekezitu sira ne’ebé hatuur iha Konstitusaun. Primeiru, la iha koligasaun maioria ruma husi partidu seluk iha Parlamentu Nasional ne’ebé aprezenta ba Prezidente Repúblika. Segundu, antes Prezidente Repúblika halo desizaun nomea Primeiru-Ministru husi Koligasaun Minoria rona uluk partidu sira ne’ebé iha reprezentante iha Parlamentu Nasional no sira hotu mantein iha opozisaun. Tersieru, ikus mai Prezidente Repúblika uza nia kbiit Konstitusional hodi nomeia Primeiru-Ministru husi partidu ne’ebé votu barak liu iha Eleisaun 22 Jullu 2017, FRETILIN hanesan partidu ne’ebé hetan votu barak liu hamutuk ho koligasaun PD maske minoria hodi forma Governu.  

Hakerek Na’in: João Almeida, Servisu iha Fundasaun Mahein (FM).

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.