Koligasaun Entre FRETILIN no CNRT iha Elisaun 2012?

Husi: Cesar Dias Quintas (Lere-Cay)

Alumni Fulbright no Membru RENETIL

Partidu rua ne’e ida-ida ho nia instoria. Partidu FRETILIN hanesan partido istoriku nebe izisti to’o agora sidauk iha mudanza ba partidu nia naran, bandeira no prinsipiu ho politika balun. Iha fatin seluk partidu CNRT mosu nafatin ho bandeira ho figura Kay Rala Xanana Gusmão maibe politikamente naran komesa troka, prinsipiu no linha politika. Purtantu, partidu ida ho nia karakteristiku partidu nia istoria ,no ida ho nia figura lideransa istoriku no karismatiku. Partidu rua ne’e ohin loron organizasaun partidus que bo’ot iha sistema politika Timor-Leste ninia. Tuir istoria elisaun Timor-Leste, foin FRETILIN mak manan absoluta no kaer governasaun, e CNRT foin lidera governu ho sistema koligasaun dala uluk hamutuk ho partidus 4. Partidu 2 ne’e iha konfiansa politika katak sira nain 2 sei bele manan elisaun tuir mai. Maibe tuir abservasaun politika, partidus 2 ne’e sei persiza servisu makas atu konvinse votantes par bele kaer governo fila fali.

Tuir prosesu lei elisaun ba parlamentar iha sistema 2 atu forma koligasaun wainhira partidu ida la konsege manan 33 kadeiras iha parlamentu, iha sistema koligasaun antes no depois de elisaun. Maibe tuir prinsipiu politika, partidu 2 ne’e sei defisil ituan atu forma koligasaun iha elisaun tuir mai iha 2012 wainhira partidu ida la konsege manan absoluta. Iha posibilidade ki’ik liu ba partidu 2 ne’e atu forma koligasaun tamba partido 2 ne’e iha diferensias linha politika no prinsipiu ideologia husi nia lideransa sira. Iha Pontus balun hanesan sai obstaklu bo’ot ba partidu 2 ne’e atu bele hamrik hamutuk iha sistema koligasaun, liu-liu razoens politika fundamental nebe defisil ituan atu halo koligasaun politika entre partidu 2 ne’e.

Aspeitu ida ema hotu hatene katak iha krize 2006 partidu FRETILIN iha diferensia opiniaun no desizaun nebe kroat liu ho Prezidente Kay Rala Xanana Gusmão nebe ikus mai sobu strutura governasaun anterior to’o dala rua. Husi eisperiensia politika ne’e, parte rua ne bele politikamente akuza malu katak se’e los mak sai hanesan parte ida ba krize 2006 to’o kazu atentadu atu o’ho Prezidente da Republika Jose Ramos Horta. Purisu kazu ne’e sidauk resolve totalmente, liu-liu pisikolozikamente entre parte rua ne’e odiu politika bele mosu fila fali iha kualker tempu no formas oin seluk.

Iha pontu seluk, CNRT politikamente mosu hanesan partidu ida atu hasoru malu ho partidu FRETILIN iha elizaun 2007. Prosesu ne’e ba FRETILIN hanesan dezenvolvimentu ida que normal iha sistema politika demokrasia hanesan rai idaTimor-Leste. Maibe liders balun iha FRETILIN bele hanoin no hare’e kontextu ne’e oin seluk, tambasa CNRT tenki bolu grupo FRETILIN-Mudansa (Mudansa) tama iha sistema koligasaun nia laran no tu’ur iha strutura importantes. Sira bele hanoin katak Xanana bolu gropu Mudansa iha koligasaun bele siknifika la rekunhense kongresu FRETILIN no strutura iha 2006. Sira bele dehan katak Mudansa foin mak sai partidu iha fulan hirak liu ba depois de hetan aprovasaun husi Tribunal Rekursu. Tuir prosesu ne’e FRETILIN mos bele pergunta tambasa Prezidente da Republika Ramos Horta mos la hare’e legalidade membru nebe tama husi inisiu iha koligasuan AMP. Maibe tuir author nia hanoin parese Mudansa la iha opsaun seluk durante elisaun 2007 atu halo komprimisiu politika ho CNRT wainhira CNRT uza figura Xanana atu halo aprosimasaun ho Mudansa.

FRETILIN bele mos hanoin katak prosesu ne’e bele signifika atu sobu partidu FRETILIN hodi nakfera ba rua atu bele hamamar/hafraku forsa partidu nia. Loziikamente sira bele hanoin Grupo Mudansa defisil ituan atu hetan fatin iha strutura governasaun 2007-2012 tamba ofisialmente husi aspeitu nia la iha akordu ho membrus koligasaun sira e durante iha koligasaun Mudansa lori bandeira saida mak tama iha koligasaun. Pergunta ida ba FRETILIN mak, nusa Komisaun Nasional Eletoral (CNE) no Tribunal Rekursu la hare’e ba sistema koligasaun ne’e, liu-liu nusa CNRT hakarak hatama Mudansa ba AMP? se’e Mudansa lori baindeira no prinsipiu FRETILIN tama iha koligasaun entau FRETILIN mak iha direitu liu.

Purtantu husi kazu sira ne’e sei defisil ituan atu fo dalan ba partidu 2 ne’e atu halo koligasaun iha elisaun 2012. Iha parte ida, FRETILIN bele hanoin katak sobu strutura governu iha 2006 hanesan dalan ida atu direitamente hamunu FRETILIN. Iha parte seluk, nia bele hanoin katak involvimentu gropu Mudansa iha strutura governu sein bazeia legal hanesan direitamente hafraku partido FRETILIN iha elisaun tuir mai. Purisu prosesu ne’e sai obstaklu bo’ot ba partidu 2 ne’e atu tu’ur hamutuk iha sistema koligasaun iha elisaun 2012. Husi pisikolozia politika, FRETILIN sei la fo dalan atu halo koligasaun ho CNRT tamba eisperiensia politika ne’e liders barak husi FRETILIN sidauk simu ho sentimentu politika. CNRT rasik mos sei iha situasaun politika ida defisil atu halo koligasaun ho Fretilin. Prosesu ne’e sei hetan dalan atu rekonsilia wainhira iha ona kompromisu politika entre partidu 2 ne’e hodi halo koligasaun depois de elisaun 2012.

Iha parte seluk, partidu 2 ne’e persiza halo strategia politika ba elisaun prezidensial ninia. Tuir sistema politika iha Timor-Leste, Prezidente da Republika halo knaar importante mos ba prosesu formasaun koligasaun depois de elisaun. Purtantu sistema koligasaun mos sei depende ba desisaun konstitusional prezidente nia. Prezidente da Republika mos sei foti desisaun importante ba dezenvolvimentu koligasaun atu here’e kondisaun partidu nebe mak iha legalidade no puder politika atu halo formasaun sistema koligasaun. Purtantu partidus sira mos persiza halimar ho jogu politika ba elisaun Prezidensial nia tamba sei fo vantazen politika ba prosesu elisaun parlamentar, liu-liu ba formasaun koligasaun. CNRT ho partidus balun deklara ona husi media katak sira sei apoiu kandidata independente iha elisaun presizensial maibe lei determina ona katak ema nebe deit kandidata a’an ba prezindente tenki independente. Purisu CNRT politikamente sei hakarak hare’e stratezia iha elisaun prezidensial, liuliu sekarik iha segundu ronde sai hanesan prosesu importante atu halo negosiasaun politika ho kandidata prezidente iha prosesu koligasaun.

Fila fali ba koligasaun CNRT ho Fretilin katak wainhira la iha dalan ba partidu CNRT ho FRETILIN atu forma koligasaun, uniku dalan ida ba partidu 2 ne’e mak tenki halo lobi politika ba partidu seluk nebe iha posibilidade atu hetan votus iha elisaun tuir mai par forma sistema koligasaun. Maibe koligasaun ne’e depende ba partidu 2 ne’e atu hakarak forma koligasaun, ou sai nudar oposisaun. Iha parte seluk, ida ne’e mos sai aportunidade ida ba partidu seluk atu komesa fihir partidu 2 ne’e atu halo koligasaun antes tama ba elisaun. Partidus 2 ne’e sei tenta atu bele servisu hamutuk ho partidu seluk wainhira sira nain rua la hetan votus absoluta atu forma governu. Maibe senukazu partidu hotu la konsege hetan dalan atu forma koligasaun, entau bele mos iha posibilidade bo’ot Prezidente eleitu 2012 marka fila fali kalendariu elisaun parlamentar tuir konsituisaun.

CNRT iha ona eisperiensia ituan servisu hamutuk ho partidus balun nebe agora iha koligasaun AMP nia, purtantu nia hatene ona partidus balun nebe iha duni vontade diak atu servisu hamutuk hari’i governu. FRETILIN sidauk iha esperiensia ho partidu balun iha prosesu sistema koligasaun atu forma governu ida. Purisu FRETILIN persiza istuda no halo aprosimasaun ba parditu nebe hakarak atu forma halo koligasaun ho nia wainhira partidu ida la konsege manan absuluta iha elisaun 2012. Maibe FRETILIN iha vantazen politika ida tamba nia sai oposisaun ba governasaun AMP durante tinan 5 nia laran halao nia kanar ho prinsipius no valores democrasia atu hametin paz ho estabilidade. Iha fatin seluk desvantazen mos ba CNRT iha AMP wainhira servisu la halo hotu ho positivu no konkreta durante tinan 5 nia laran, liu-liu ba asuntu mal-administrasaun no Kolusaun, Korupsaun no nepotismu (KKN), tamba kazu sira ne’e mak afeta hotu ba resultadu politika no kualidade dezenvolvimentu governu AMP nia.

Husi planiamentu ba sistema koligasaun, partidu balun mos komesa deklara ona atu forma koligasaun ho partidu 2 ne’e. Tamba partidu balun hatene katak sira sei la manan iha elisaun tuir mai e sira mos sei hetan opoiu politika atu hetan votus wainhira halo stratezia kampanha atu halai hamutuk ho partidu historiku 2 ne’e. Partidu balun nebe mak hetan kadeira ituan no hakarak tama iha governu sei depende ba partidus 2 ne’e. Partidus hinstoriku 2 ne’e mos sei persiza partidu balun atu forma koligasaun wainhira sira la hetan kadeira maioria iha parlamentu, liu-liu nain 2 ne’e la konsege halo koligasaun entau dalan ida mak tenki halo aprosimasaun ba partidus seluk antes no depois elisaun. Maibe stratezikamente partidu hotu persiza istuda ona wainhira sira balun konfia a’an katak sira sei hetan kadeira no halo koligasaun atu forma governu iha 2012.

Ikus mai agora depende ba partidu 2 ne’e atu halo koligasaun iha elisaun 2012 wainhira partidu ida la konsege manan absoluta. Desizaun atu halo koligasaun entre partidu rua ne’e sei depende ba liders b’ot sira nia liman. Maibe iha obstaklu pisikolozia politika nebe halo partidu bo’ot 2 ne’e sei hetan difikuldade ida atu tu’ur hamutuk iha koligasaun. Koligasaun so bele akontese wainhira liders partidu 2 ne’e iha komprimisiu politika nebe la hare’e ba eisperensia politika pasadu no tenta atu simu malu iha negosiasaun politika hodi nune’e bele forma koligasaun nebe hare’e liu ba interese povu nia. Purisu koligasaun entre partidu 2 ne’e sei la akontese wainhira sira sei izizi nafatin ho sira nia prinsipiu no ataka malu ho asuntu pasadu iha elisaun tuir mai. Husi odiu politika no diferensias ne’e, sira nain 2 ezizi atu halo koligasaun ho partidu seluk nebe hakarak forma koligasaun ho sira iha elisaun 2012. Iha posibilidade mos wainhira partidus politiku sira la konsege halo konkordansia hodi forma koligasaun iha 2012 mak prezidente eleitu 2012 bele iha posibilidade atu marka fila fali elisaun foun tuir konstituisaun haruka.