VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20090331

ISU MISTISUS IHA ELIT POLITIKU NIA LET

Filipe Rodriguês Pereira

Iha tempu badak liu ba’a mosu issu ida mak halo sosiadade Timor-Leste ‘isin makas’ atu loke ibun hodi koalia sobre issu ne’e tamba senti sensitivu. Issu ne’e husi prinsipiu relasiona ho preokupasaun Igreja Katolika kona ba’a feto Timor nebe’e mak iha tempu ikus ne’e ‘hola-malu’ naba-naban ho mane Chines no mane estrageiro seluk. Iha parte ida depois de Igreja Katolika foti lian makas kontra aktus ‘hola-malu’ ne’e, parte seluk mosu mos politiku’nain balun kestiona sobre lideransa nasaun ne’e nian nebe’e mak iha postu principais lidera husi Timor o’an ho rasas misturadus (sidadaun nebe’e rezulta husi kaben misturadu entre aman ka inan mai husi rai leur), ka normalmente ema bolu mistisus.

Hare ba’a preokupasoins Igreja kona ba’a asuntu ne’e, ita bele dehan katak dalaruma Igreja preokupa ho aktus ‘hola-malu’ entre feto Timor ho mane Chines ka estraigeiru seluk nebe’e mak sem iha ‘bensaun’ husi Igreja, no Igreja hare aktus ne’e nia impaktu ba’a vida kultural povu nian iha futuru, sedangkan politiku’nain balun hare liu ba’a aspektu politika de rasas husi lideransa nasaun ne’e nian. Maibe preokupasaun husi parte rua ne’e hotu ninia dikin (ujung-ujungnya) sei halai no hamosu sentimentu kona ba’a rasas iha prezente no mos iha futuru. Hanesan agora dadaun balun komenta ona hodi dehan Timor o’an original maka Timor o’an husi foho, la’os Timor o’an husi tasi. Tebes ka?!

Issu mistisus la’os buat foun iha palku politika nasional Timor-Leste. Wainhira ita hare ba’a istoria politika husi movimentu Fretilin nian rasik, issu ne’e mosu mos iha tempu da resistensia iha Ailran. Iha tinan 1977 mosu konflitus entre Proklamador da Independensia, Francisco Xavier do Amaral ho Nicolau Lobato no membros Comite Central Fretilin sira seluk iha mos relasaun ho issu rasista ne’e. Husi Francisco Xavier nia parte hateten katak grupu ki’ik rasas mistisus sira mak iha liu influensia no domina CC Fretilin. Maibe issu rasista iha Ailaran la sai ba’a bo’ot tamba depois de Nicolau Lobato substitui Francisco Xavier do Amaral nia kargu nudar Presidente da Republika, komponentes resistensia tomak tau liu konsentrasaun ba’a funu hasoru okupasaun illegal Indonesia.

Iha tempu ohin loron, ita mos hare iha eleisaun iha tinan 2007 liu ba’a, politiku no partidu balun hu’u fali mos issu rasista ne’e maibe isu ne’e mos la’a sai ba’a bo’ot. Hafoin dadaun bes-besik nomeiasaun Ir. Mario Viegas Carrascalao ba’a VPM-2, rona mos katak Longinhos Monteiro atu lidera instituisaun PNTL, Dra. Ana Pessoa atu ba’a lidera instituisaun PGR, no rona tan mos katak rasas mistisu balun atu ba’a sai embaixador iha rai seluk, derepente issu mistisu ne’e komesa sai fali issu ida manas iha politiku na’in sira nia let.

Issu mistisu nudar issu ida sensisitivu teb-tebes iha tempu ida ne’e tamba Timor-Leste foin mak ‘atravesa’ konflitus etniku Leste no Oeste iha tempu badak liu ba’a. Maski issu mistisu ne’e sensitivu maibe verbalmente issu ne’e ema barak sempre koalia, li-liu iha elit politiku sira nia let. Bazeia ba’a razaun katak labele konsidera sentimentus rasismu nudar buat ida tabu atu diskuti, tenki diskuti atu loke konsiensia ema hotu nian, no buka solusaun diak ida atu sosiadade Timor-Leste sei la mewarisi sentimentu rasista ne’e iha futuru, ita presiza tetu duni atu diskuti. Wainhira ita hotu reseiu no loke ibun to’os atu koalia ka diskuti kona ba’a sentimentu rasismu ne’e maibe realidade hatudu katak iha ita nia sosiadade transisional (masyarakat transisional) ne’e sempre no gosta suku-bok issu ne’e maka sei hamosu improporsionalidade isu rasismu ne’e iha sosiadade nia let. Ho pozisaun reseiu, tauk, no buka atu budu mat-matak isu ne’e iha ema id-idak nia fuan maka ita rasik sei kuda ‘bom waktu’ nebe’e mak bele nakfera iha loron oin nebe’e sei mai.

Koalia kona ba’a mistisu, ita presiza konsidera katak rasas mistisus nudar realidade sosial nebe’e mak existe iha sosiadade Timor-Leste. Mistisus existe tamba konsekwensia husi kolonialismu no mekantrianismu nebe’e rezulta imigrantes tama-sai husi nasaun ba’a nasaun. Iha tinan rihun no atus liu ba’a koloanialismu no mekantrianismu la’os tama deit iha Timor maibe tama mos iha rai barak iha mundu ne’e. Rai barak iha mundu ne’e mosu mos kaben misturadus nebe’e rezultas o’an mistisus, inklui mos Estados Unidos Amerika nebe’e mak oras ne’e dadaun ninia presidente ema mistisu ida, Barak Husein Obama, aman Kenya inan Amerika.

Defisil iha oras ne’e, no mos difisil ba’a iha futuru atu ita bele hetan nasaun nebe’e mak ho sosiadade ida origin. Dalaruma lokal balun iha nasaun laran mak sei moris sosiadade origen balun tamba ‘sira rasik isola’ sira nia a’an ba’a influensia husi external ho razaun atu hametin tradisaun. Tempu liu ba’a iha Timor-Leste, dalaruma suku Ilimanuk bele sai izemplu. Suku Ilimanuk desde tempu kolonialismu Portugues la koi simu no la loke a’an ba’a influensia husi rai leur. Sosiadade Ilimanuk la’os la loke a’an ba’a influensia mala’e nian deit, maibe la loke a’an ba’a mos sosiadade seluk iha Timor laran. Hakerek’nain sei lembra iha tempu da resistensia provolta de tinan 1977 Falintil halo konfrontasaun militar ho suku Ilimanuk e rezulta ema lubuk mate no kaptura ema balun husi suku Liras (suku ida vizinho ho suku Ilimanuk nebe’e suporta suco Ilimanuk), maibe tempu neba’a konfrontasaun militar ne’e la konsege konvein suku Ilimanuk hodi moris hamutuk ho sosiadade Timor seluk. Iha tempu Indonesia, Igreja katolika konsege loke kontaktus limitadu ho suco Ilimanuk.

Koalia kona ba’a rasas misturadus iha rai ne’e, Ramos-Horta ka Mario Carrascalao no rasas mistisus sel-seluk tan nunka espera iha sira nia vida katak sira sei moris iha mundu ne’e liu husi aman Mala’e no inan Timor, no moris-bo’ot iha teritoriu Timor nia leten. La iha buat ida mak sala husi rasas misturadus, tamba rasas ne’e existe nudar konsekwensia kolonialismu nian. Kolonialismu iha nebe’e deit sempre lori buat a’at barak, maibe la’os la iha buat diak husi kolonialismu. Minimal, liu husi kolonialismu maka ita nia avon sira tempu neba’a hatene mos katak la’os sira mesak deit mak moris iha kalohan ne’e nia okos. Se la iha kolonialismu maka ita sei la temi Timor-Leste nebe’e prekore husi Oekusi to’o Jaco. Dalaruma se la iha kolonialismu maka sei la mosu mos esperitu nasionalismu ida forte iha sosiadade oprimidus nia let hodi hamrik hamutuk luta ba’a libertasaun nasional. Timor-Leste existe nudar nasaun independente tamba mos faktor kolonialismu.

Hakait lideransa iha Timor-Leste Independente ho isu mistisus maka ita presiza hare katak lideransa sira nebe’e mak agora dadaun lidera nasaun ne’e tamba konsekwensia da istoria sosial e politika Timor-Leste nian. Sosiadade nasaun ne’e tenki aseita katak iha tinan 1975 rasas mistisus barak teb-tebes mak hamrik mos iha oin ka hamrik lesuk hodi hasoru kolonialismu Portugues nia ukun. Mosu partidus lubuk ida iha tinan 1974 hanesan movimento Fretilin, UDT, Apodeti no partidu sel-seluk tan la ses mos husi kontribuisaun husi Timor o’an ho rasas misturadus. Mistisus aktivu iha palku politika tempu kolonial Portugues dalaruma tamba sira nia rasa husi aman nebe’e revoltozu (desterados husi governo Portugues), no hare ba’a inan nia rasa nebe’e ser oprimidus iha tempu kolonial. Faktor determinante ida mos mak iha tempu kolonial Portugues rasa mistisus barak mak iha liu oportunidade no fasilidade atu eskola hodi aprende, hatene no iha konhesimentu politika nebe’e diak no luan duke Timor o’an nebe’e mak la’os husi rasa misturadu. Hare ba’a iha tempu ukun a’an ne’e, tempu nebe’e mak gerasaun 1975 sidauk reforma husi palku politika nasional maka la presiza hakfodak wainhira dominasaun kadeira poder-politika nian sei lidera nafatin husi gerasaun’75. Hakerek’nain fiar katak iha tinan badak nebe’e mak sei mai, sei mosu ekilibrasaun ida diak iha estrutura governo no estadu tamba iha tempu Indonesia no tempu ukun a’an ne’e iha oportunidade ida luan no hanesan ba’a Timor o’an hotu atu eskola.

Hare ba’a issu rasista ne’e, principal ba’a longu prazu governu no estadu presiza halo kontinuasaun atu Timor o’an tomak hetan nafatin oportunidade no fasilidade hanesan iha area hot-hotu, li-liu iha area edukasaun, tamba ho no liu husi oportunidade no fasilidade nebe’e hanesan bele lori solusaun ida diak hodi minimiza no halakon sentimentu rasismu no etniku iha povu nia moris lor-loron. Oportunidade, fasilidade no estimulasaun presiza fo’o no fahe hanesan ba’a Timor o’an hot-hotu, tamba karik iha deit ema ka grupu ida mak hetan liu oportunidade no fasilidade maka ekonomikamente ema ka grupu limitadu ne’e mak sei iha liu k’bit atu prepara sira nia o’an ba’a estuda iha eskola nebe’e mak ho kualidade diak, atu nune’e sira nia o’an loron ikus bele prega nafatin kondisoins atu ‘simu estafeta’ hodi ukun nasaun ne’e iha futuru. Ema ka grupu nebe’e mak iha liu k’bit atu prepara o’an sira hodi hetan diak iha futuru mak Ema Bo’ot sira. Ema bo’ot sempre iha osan bo’ot, hetan oportunidades luan, no iha fasilidade barak atu prepara sira nia o’an. Se wainhira siklus ne’e existe maka ita rasik mak sei hamosu injustisa estruktural iha nasaun no sosiadade ne’e nia let. Injustisa estruktural geralmente siknifika katak ema ka sosiadade ida moris mai sai beik no kiak la’os tamba ninia rasa ne’e mak beik ka kiak nanis, maibe sistema no estrutura socio-politika-kultural mak bobar no kesi ema ka sosiadade ne’e atu la hetan oportunidade hodi desenvolve sira nia a’an.

Principal ba’a kurtu prazu, governu no estadu presiza tetu atu keta tau kondisaun hanesan lingua portugues ba’a ema ka sidadaun ida atu hetan servisu iha repartisaun governu ka estadu nian. Tamba wainhira ema ida tenki hatene uluk lingua portugues mak bele servisu iha repartisaun governu no estadu maka indereitamente iha tinan 4 ka 5 nebe’e mak sei mai rasa ka etniku balun nia o’an deit mak iha liu posibilidade no prega liu kondisoins atu tur iha repartisaun governu no estadu tamba domina lian portugues. Se kondisaun ne’e mak mosu maka sei bele hamosu social jealousy (kecemburuan social).

Alem de lingua portugues, social jealousy bele mosu atravez mos husi atetude ka moris exklusivu husi rasa balun nian. Rasa ida labele konsidera a’an nudar ‘rasa superior/ras unggul’ duke rasa seluk iha nasaun ne’e. Tamba, Timor nudar nasaun presiza la’o nafatin ba’a oin atu nune’e bele alkansa objetivu ukun rasik a’an. Nudar sidadaun nasaun ne’e nian, id-idak presiza lori esperitu nasionalismu Timorenses hodi kombate issu, hahalok no lalaok rasistas nian iha prezente no mos iha futuru. Timor la konhese ‘nasionalistas metan’, ‘nasionalista mutin’ ka ‘nasionalista amarelu’ iha ninia istoria da luta. Tuir istoria luta ba’a libertasaun nasional no artigu 3 Konstituisaun RDTL, Timor-Leste komunga nasionalista Timorenses. ****END***** (Artigu ne'e hatun mos iha Timor Post, Edisaun 24/3/09).

Sem comentários:

Enviar um comentário

Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.