Filipe Rodriguês Pereira
"Laws grind the poor, and rich men rule the law"–. (Oliver Goldsmith).
Kriasaun Lei Pensaun Vitalícia (LPV) ba eis-titulares e nune’e mos Lei Pensão Mensal Vitalícia dos Deputados e Outras Regalias -LPMVDOR- husi autoridades politika iha fim de mandatu politika tinan 2007 liu ba bele hare hanesan buat nebe’e mak Oliver Goldsmith hateten iha leten, “lei sama-hanehan ema kiak, no ema riku maneija lei.” Ida ne’e siknifika katak ema riku (riku materia, riku poder) maneija lei atu sama-hanehan ema kiak sira. Kritikas kona ba’a LPV/LPMVDOR ne’e mosu husi komunidades, no kritikas ne’e sai a’as wainhira Dr. Mari Alkatiri bazeia ba’a LPV husu ninia direitu pensaun vitalicia nudar eis-titular iha nasaun ne’e.
LPV ba eis-titulares iha nasaun barak existe, maibe LPV ho montante nebe’e mak mensiona iha LPV Timor-Leste nian nebe’e mak atu cobre nececidades tomak eis-titulares ho sira nia familia husi A to’o Z keta la existe iha mundu ne’e karik. Sa’a tan hamosu Lei Pensaun Vitalicia ba’a eis-Deputados sira. Karik Timor-Leste mak iha Lei hodi fo’o vencimento firmi ba eis-Deputados sira, nasaun seluk keta la’e karik. Simu osan tomak no plus-plus la siknifika katak pensiunista politika sira simu osan pensaun, maibe simu vensimentu doubradu. Iha nasaun nebe’e deit buat ida naran osan pensaun sempre hetan redusaun ida bo’ot husi osan inan vensimentu ful-fulan nian nebe’e mak pensiunista ida simu wainhira sei aktivu servisu. Halo lei la’os atu proteje deit ema ka grupu ida nia interese, sa’a tan ho objetivu atu habokur grupu ki’ik iha maioria povu kiak nia leten.
Filozofikamente halo lei tenki bazeia a’an ba’a mos principle of justice (azas keadilan –billijkheid-) no principle of equity (azas kepatutan –redelijkheid-). Hare ba LPV/LMPVDOR nebe’e mak dok tebes husi principle of justice no principle of equity signifika katak LPV/LPMVDOR sai nudar lei korupta (hukum yang korup) iha nasaun ne’e. Principle of justice no principle of equity tenki tau nudar baze hodi sukat productu lei nebe’e mak ukun nain sira produz ba’a nasaun. Alem de tenki justu (adil), patut, lei tenki mos fo’o benefisius ba povu barak ninia moris, la’os fo’o benefisius no proteje deit ukun-nain no riku-nain sira nia interese.
LPV/LPMVDOR dok husi principle of justice no principle of equity tamba ema barak nebe’e iha neon hare no senti katak populasaun Timor-Leste oras ne’e dadaun ekonomikamente sei moris iha kondisaun kasian nia laran. La justu tamba mos li-liu deputadus sira nebe’e mak simu k’nar liu husi kontratu politika nebe’e servisu deit iha tinan lima nia laran ba estadu maibe sei bele simu nafatin vensimentus ba sira nia moris tomak ho valor nebe’e bombastiku, simu osan tomak maski la aktivu ona. Kompara tok ho fungsionariu ba-bain nebe’e mak durante ne’e servisu kontratadu iha departementu governu nian durante tinan 8 resin nia laran, fungsionariu kontratadu hirak ne’e sei bele hetan osan hira wainhira sira remata sira nia kontratu de trabalho ho governu?! Kompara ho Chefe de Sucos sira nebe’e hetan k’nar liu husi eleisaun de sucos, wainhira Chefe de Sucos sira remata sira nia misaun de trabalho sei hetan mos pensaun?! Hira?! Kompara mos ho veteranus no antigos kombatentes sira nebe’e mak balun sidauk simu osan to’o oras ne’e. Antigos kombatentes no veteranus sira balun mak durante ne’e hein iha tempu ida naruk, tinan hitu resin ona maibe ladauk simu buat ida husi governu, maibe ho pasiensia sira sei tu’ur nonok iha fatin. Eis titulares sira, eis deputados sira foin mak iha tempu tinan ida nia laran ‘lakon kargu politika’ maibe sisi ona sira nia direitu, padahal foin mak servi ba governu no estadu iha tinan 4 ka 5 nia laran.
Hare ba kondisaun nasaun nian nebe’e mak hatudu katak maioria povu nasaun ne’e ekonomikamente sei moris iha kondisaun kasian nia laran, no hare ba objetivu hodi hamosu LPV/LPMVDOR hatudu klaru katak ukun-nain anterior sira buka salva sira nia vida ekonomika iha futuru, iha razaun wainhira sosiadades civil rejeita totalmente LPV/LPMVDOR nebe’e korupta no hamosu mos eskandalu moral iha sosiadade let. Ukun-nain sira presiza tau iha ulun no konsidera katak se wainhira lei ida hamosu injustisia sosial no la patut tamba kontra valores sosiais iha nasaun ne’e nia laran, maka la devia obriga vigora lei ne’e. Ita aseita katak LPV/LMPVDOR produz liu husi prosesu politika ida demokratiku, maibe produtu politika liu husi sistema demokrasia la’os atu tetu no hare deit husi aspeitu kuantidade ema maibe tenki konsidera mos ninia kualidade. Implementasaun politika nebe’e demokratiku presiza bazeia a’an ba’a mos etika no moral nebe’e existe iha vida sosiadade nasaun nian.
Hare ba’a rejeitasaun husi sosiadade kona ba LPV/LPMVDOR tamba sai hanesan skandalu moral bo’ot nebe’e ukun nain sira hatudu ba publiku nasaun ne’e, Hakerek’nain sugere atu iha biban ida ne’e estadu no governu buka atu hola medidas politika ruma hodi pending ka anula lei rua ne’e. Governu aktual no estadu iha k’bit politika no moral tomak atu hola medidas hodi halo anulasaun ba lei rua ne’e. Governu no estadu presiza halo estudu ida klean ba materia ne’e atu nune’e iha loron ikus bele hetan rezultadu ida diak no aseitavel. Iha tinan ida ka rua ne’e nia laran, governu bele hola lai medidas politika hodi buka atu fo’o uluk lai medaia dekorasaun ruma ba eis-titulares no eis-deputadus sira hotu, atu nune’e sira bele hein prosesu foun kona ba’a LPV/LMPVDOR.
Hanesan Pe. Martinho Gusmão dehan, Hakerek’nain mos hakarak dehan katak iha kazu LPV ne’e dalaruma Dr. Mari Alkatiri hakarak hatudu ba’a publiku katak iha buat maksalak ida mos mak governantes no deputadus PN anterior husik hela ba nasaun ne’e, no Dr. Mari liu husi metodu sisi ninia direitu pensaun hakarak hatudu no husu atu governo AMP nebe’e iha k’bit politika no moral bele buka hakas a’an atu ha’los. Problema mak ne’e, governu AMP no deputadus AMP sira hakarak ha’los ka la’e?! Hakerek’nain hakarak hateten katak se karik mak governu AMP no deputadus AMP iha PN bar-baruk a’an atu hola medidas foun ruma ba LPV/LPMVDOR maka publiku sei to’o iha konkluzaun ida hodi hateten, estadu no governu aktual tau ba’a iha dasi hanesan deit ho governu no estadu anterior nebe’e produz LPV/LPMVDOR. LPV/LPMVDOR sai nudar desafius (tantangan) nebe’e sadik governu AMP no deputadus AMP nebe’e maioria iha PN buka solusaun ida justu ba povu no nasaun. Se wainhira la iha anulasaun ba LPV/LMPVDOR maka kondisaun ne’e sei hatudu klaru no fo’o mos siknifikasaun ba publiku katak governantes AMP no deputadus AMP iha PN buka ku’u lesuk buat nebe’e mak uluk membros PN no governantes anterior sira kuda hela iha nasaun ne’e.
Hare ba’a LPV/LMPVDOR nebe’e korupta no hamosu eskandalu moral bo’ot iha nasaun ne’e nia laran, ita tomak hein katak distintus deputadus AMP iha Parlementu Nasional buka halo aksaun politika hodi halo anulasaun ba’a LPV/LPMVDOR. Alem de fo’o fiar ba’a deputadus AMP, forsa sosial hanesan Igreja, NGO no komunidade sivil seluk nebe’e namlekar iha Timor laran bele hala’o kampanhe hodi kontra implementasaun LPV/LPMVDOR. Iha mos cela atu komunidade civil bele hatama keixa ba Tribunal hasoru LPV/LPMVDOR nebe’e korupta. Iha tempu nebe’e mak sei mai, liu husi planu de estabilizasaun Komisaun Anti Korupsaun nebe’e mak governo no estadu hanoin atu harí, ita hein atu komisaun refere bele toma mos medidas hodi halo evaluasaun ida bo’ot, luan no klean ba’a produsaun leis nebe’e mak durante ne’e instituisaun politika seberania nasaun ne’e produz. Komisaun Anti Korupsaun presiza hato’o rekomendasaun hodi bele fokit leis nebe’e korupta no leis nebe’e mak hamosu injustisa sosial no ekonomika ba’a povu iha nasaun ne’e. Tamba wainhira partes hot-hotu la iha hanoin atu hola medidas nebe’e lais maka LPV/LPMVDOR nebe’e korupta sei ‘naok’ riku-soin povu no nasaun nian hodi habokur grupu ki’ik, eis ukun-nain sira iha nasaun ne’e. Impletasaun LPV/LPMVDOR dalaruma bele halo nasaun monu collapse iha tinan hirak nebe’e mak sei mai. ****End**** (Artigu ne'e hatun mos ona iha Timor Post Edisaun 24/2/09)
"Laws grind the poor, and rich men rule the law"–. (Oliver Goldsmith).
Kriasaun Lei Pensaun Vitalícia (LPV) ba eis-titulares e nune’e mos Lei Pensão Mensal Vitalícia dos Deputados e Outras Regalias -LPMVDOR- husi autoridades politika iha fim de mandatu politika tinan 2007 liu ba bele hare hanesan buat nebe’e mak Oliver Goldsmith hateten iha leten, “lei sama-hanehan ema kiak, no ema riku maneija lei.” Ida ne’e siknifika katak ema riku (riku materia, riku poder) maneija lei atu sama-hanehan ema kiak sira. Kritikas kona ba’a LPV/LPMVDOR ne’e mosu husi komunidades, no kritikas ne’e sai a’as wainhira Dr. Mari Alkatiri bazeia ba’a LPV husu ninia direitu pensaun vitalicia nudar eis-titular iha nasaun ne’e.
LPV ba eis-titulares iha nasaun barak existe, maibe LPV ho montante nebe’e mak mensiona iha LPV Timor-Leste nian nebe’e mak atu cobre nececidades tomak eis-titulares ho sira nia familia husi A to’o Z keta la existe iha mundu ne’e karik. Sa’a tan hamosu Lei Pensaun Vitalicia ba’a eis-Deputados sira. Karik Timor-Leste mak iha Lei hodi fo’o vencimento firmi ba eis-Deputados sira, nasaun seluk keta la’e karik. Simu osan tomak no plus-plus la siknifika katak pensiunista politika sira simu osan pensaun, maibe simu vensimentu doubradu. Iha nasaun nebe’e deit buat ida naran osan pensaun sempre hetan redusaun ida bo’ot husi osan inan vensimentu ful-fulan nian nebe’e mak pensiunista ida simu wainhira sei aktivu servisu. Halo lei la’os atu proteje deit ema ka grupu ida nia interese, sa’a tan ho objetivu atu habokur grupu ki’ik iha maioria povu kiak nia leten.
Filozofikamente halo lei tenki bazeia a’an ba’a mos principle of justice (azas keadilan –billijkheid-) no principle of equity (azas kepatutan –redelijkheid-). Hare ba LPV/LMPVDOR nebe’e mak dok tebes husi principle of justice no principle of equity signifika katak LPV/LPMVDOR sai nudar lei korupta (hukum yang korup) iha nasaun ne’e. Principle of justice no principle of equity tenki tau nudar baze hodi sukat productu lei nebe’e mak ukun nain sira produz ba’a nasaun. Alem de tenki justu (adil), patut, lei tenki mos fo’o benefisius ba povu barak ninia moris, la’os fo’o benefisius no proteje deit ukun-nain no riku-nain sira nia interese.
LPV/LPMVDOR dok husi principle of justice no principle of equity tamba ema barak nebe’e iha neon hare no senti katak populasaun Timor-Leste oras ne’e dadaun ekonomikamente sei moris iha kondisaun kasian nia laran. La justu tamba mos li-liu deputadus sira nebe’e mak simu k’nar liu husi kontratu politika nebe’e servisu deit iha tinan lima nia laran ba estadu maibe sei bele simu nafatin vensimentus ba sira nia moris tomak ho valor nebe’e bombastiku, simu osan tomak maski la aktivu ona. Kompara tok ho fungsionariu ba-bain nebe’e mak durante ne’e servisu kontratadu iha departementu governu nian durante tinan 8 resin nia laran, fungsionariu kontratadu hirak ne’e sei bele hetan osan hira wainhira sira remata sira nia kontratu de trabalho ho governu?! Kompara ho Chefe de Sucos sira nebe’e hetan k’nar liu husi eleisaun de sucos, wainhira Chefe de Sucos sira remata sira nia misaun de trabalho sei hetan mos pensaun?! Hira?! Kompara mos ho veteranus no antigos kombatentes sira nebe’e mak balun sidauk simu osan to’o oras ne’e. Antigos kombatentes no veteranus sira balun mak durante ne’e hein iha tempu ida naruk, tinan hitu resin ona maibe ladauk simu buat ida husi governu, maibe ho pasiensia sira sei tu’ur nonok iha fatin. Eis titulares sira, eis deputados sira foin mak iha tempu tinan ida nia laran ‘lakon kargu politika’ maibe sisi ona sira nia direitu, padahal foin mak servi ba governu no estadu iha tinan 4 ka 5 nia laran.
Hare ba kondisaun nasaun nian nebe’e mak hatudu katak maioria povu nasaun ne’e ekonomikamente sei moris iha kondisaun kasian nia laran, no hare ba objetivu hodi hamosu LPV/LPMVDOR hatudu klaru katak ukun-nain anterior sira buka salva sira nia vida ekonomika iha futuru, iha razaun wainhira sosiadades civil rejeita totalmente LPV/LPMVDOR nebe’e korupta no hamosu mos eskandalu moral iha sosiadade let. Ukun-nain sira presiza tau iha ulun no konsidera katak se wainhira lei ida hamosu injustisia sosial no la patut tamba kontra valores sosiais iha nasaun ne’e nia laran, maka la devia obriga vigora lei ne’e. Ita aseita katak LPV/LMPVDOR produz liu husi prosesu politika ida demokratiku, maibe produtu politika liu husi sistema demokrasia la’os atu tetu no hare deit husi aspeitu kuantidade ema maibe tenki konsidera mos ninia kualidade. Implementasaun politika nebe’e demokratiku presiza bazeia a’an ba’a mos etika no moral nebe’e existe iha vida sosiadade nasaun nian.
Hare ba’a rejeitasaun husi sosiadade kona ba LPV/LPMVDOR tamba sai hanesan skandalu moral bo’ot nebe’e ukun nain sira hatudu ba publiku nasaun ne’e, Hakerek’nain sugere atu iha biban ida ne’e estadu no governu buka atu hola medidas politika ruma hodi pending ka anula lei rua ne’e. Governu aktual no estadu iha k’bit politika no moral tomak atu hola medidas hodi halo anulasaun ba lei rua ne’e. Governu no estadu presiza halo estudu ida klean ba materia ne’e atu nune’e iha loron ikus bele hetan rezultadu ida diak no aseitavel. Iha tinan ida ka rua ne’e nia laran, governu bele hola lai medidas politika hodi buka atu fo’o uluk lai medaia dekorasaun ruma ba eis-titulares no eis-deputadus sira hotu, atu nune’e sira bele hein prosesu foun kona ba’a LPV/LMPVDOR.
Hanesan Pe. Martinho Gusmão dehan, Hakerek’nain mos hakarak dehan katak iha kazu LPV ne’e dalaruma Dr. Mari Alkatiri hakarak hatudu ba’a publiku katak iha buat maksalak ida mos mak governantes no deputadus PN anterior husik hela ba nasaun ne’e, no Dr. Mari liu husi metodu sisi ninia direitu pensaun hakarak hatudu no husu atu governo AMP nebe’e iha k’bit politika no moral bele buka hakas a’an atu ha’los. Problema mak ne’e, governu AMP no deputadus AMP sira hakarak ha’los ka la’e?! Hakerek’nain hakarak hateten katak se karik mak governu AMP no deputadus AMP iha PN bar-baruk a’an atu hola medidas foun ruma ba LPV/LPMVDOR maka publiku sei to’o iha konkluzaun ida hodi hateten, estadu no governu aktual tau ba’a iha dasi hanesan deit ho governu no estadu anterior nebe’e produz LPV/LPMVDOR. LPV/LPMVDOR sai nudar desafius (tantangan) nebe’e sadik governu AMP no deputadus AMP nebe’e maioria iha PN buka solusaun ida justu ba povu no nasaun. Se wainhira la iha anulasaun ba LPV/LMPVDOR maka kondisaun ne’e sei hatudu klaru no fo’o mos siknifikasaun ba publiku katak governantes AMP no deputadus AMP iha PN buka ku’u lesuk buat nebe’e mak uluk membros PN no governantes anterior sira kuda hela iha nasaun ne’e.
Hare ba’a LPV/LMPVDOR nebe’e korupta no hamosu eskandalu moral bo’ot iha nasaun ne’e nia laran, ita tomak hein katak distintus deputadus AMP iha Parlementu Nasional buka halo aksaun politika hodi halo anulasaun ba’a LPV/LPMVDOR. Alem de fo’o fiar ba’a deputadus AMP, forsa sosial hanesan Igreja, NGO no komunidade sivil seluk nebe’e namlekar iha Timor laran bele hala’o kampanhe hodi kontra implementasaun LPV/LPMVDOR. Iha mos cela atu komunidade civil bele hatama keixa ba Tribunal hasoru LPV/LPMVDOR nebe’e korupta. Iha tempu nebe’e mak sei mai, liu husi planu de estabilizasaun Komisaun Anti Korupsaun nebe’e mak governo no estadu hanoin atu harí, ita hein atu komisaun refere bele toma mos medidas hodi halo evaluasaun ida bo’ot, luan no klean ba’a produsaun leis nebe’e mak durante ne’e instituisaun politika seberania nasaun ne’e produz. Komisaun Anti Korupsaun presiza hato’o rekomendasaun hodi bele fokit leis nebe’e korupta no leis nebe’e mak hamosu injustisa sosial no ekonomika ba’a povu iha nasaun ne’e. Tamba wainhira partes hot-hotu la iha hanoin atu hola medidas nebe’e lais maka LPV/LPMVDOR nebe’e korupta sei ‘naok’ riku-soin povu no nasaun nian hodi habokur grupu ki’ik, eis ukun-nain sira iha nasaun ne’e. Impletasaun LPV/LPMVDOR dalaruma bele halo nasaun monu collapse iha tinan hirak nebe’e mak sei mai. ****End**** (Artigu ne'e hatun mos ona iha Timor Post Edisaun 24/2/09)
Sem comentários:
Enviar um comentário
Nota: só um membro deste blogue pode publicar um comentário.