VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20091231

"KONSENSUS IHA KAK COMBATE KORRUPSAUN": RASIONAL KA SENTIMENTAL?

Martinho G. da Silva Gusmao
.
Liu tiha aprovasaun orsamentu jeral 2010, PN hahu kedas halo sesaun extra-ordinaria atu hili Komisariu ba Komisaun Anti-Korupsaun (KAK). Maibe, depois Opozisaun Maioria Parlamenar (OMP/FRETILIN) la marka prezensa (boycott) tan la iha “consensus” ho Governu Aliansa Maioria Parlamentar (AMP). Xefi bankada OMP/FRETILIN Sr. Aniceto Guterres, SH tenta atu esplika sira nia pozisaun kona ba “consensus”. Maibe, esplikasaun hirak ne’e hanesan anin hu liu deit. La iha buat ida atu ita kaer metin. Iha biban seluk, mentor poder FRETILIN nian – Dr. Mari Alkatiri – deklara ba publiku katak ninia partidu la hakarak hili “tabeledor” ida atu xefia KAK. Nune’e mos, partidu ki’ik hanesan KOTA buka atu justifika katak partidu boot sira tenki iha konsensu atu hili komisariu iha KAK ne’e.

Ho respeito tomak ba sira nia matenek, ita tenki husu “Saida mak konsensu?” ne’e iha lider politiku sira nia hanoin laran. Se ita loke didiak ita nia hanoin, liafuan “konsensu” ne’ebe OMP uza iha sentidu proprio, mak tenki tuir FRETILIN nia hakarak. Se AMP mak propoin, entaun la iha konsensu; liafuan seluk tan: Governu AMP hakarak sai ditadura, obriga sira nia hakarak deit; la kohi rona ema seluk nia opiniaun. Nst! Maibe, wainhira ita husu “Oinsa mak bele too iha konsensu?”, entaun ita sei la hetan esplikasaun klaru husi OMP, sa tan proposta ne’ebe real no razoavel.

Los, konseptu kona ba “political consensus” ka “rational consensus” hamanas duni debate akademika iha politika (politologia no filosofia). Ita bele sura estudioso sira hanesan: H.G. Gadamer, J. Habermas, John Rawls, Thomas MacCarthy, Donald Dworkin, Robert Nozick, James Bohman, Otfried Hoeffe, inklui husi kampu teologia hanesan Walter Benjamin, J.B. Metz no J. Moltmann. Estudiozu hirak ne’e mak sai hanesan eksponente husi “procedural democracy” ka “deliberalist democracy” (liu-liu Habermas). Atu sai simples: sira hakarak hatudu katak iha demokrasia ne’ebe diak, ita tenki sukat ninia “procedure” hodi halo “deliberation” hamutuk. Rezultadu husi demokrasia la depende deit ba ninia “product”, maibe mos ba “procedure” ne’ebe tenki bazeia ba “legal criteria” adekuadu. Tan ne’e, sira nia pozisaun mos hanaran proceduralist paradigm. Iha ne’e “rational consensus” sai hanesan mata-dalan dahuluk (point of departure) no mata-dalan hakotu lia (point of arrival).

Artigu ida ne’e hakarak hatudu buat simples ida, katak, buat ne’ebe OMP fiar nudar “consensus” la’os “rational” maibe “sentimental”. Iha OMP nia hanoin, sira la dun joga criteria legal. Buat ne’ebe sira sura mak “gostu” politiku. Tan Sr. Aniceto Guterres no Sr. Mari Alkatiri la gosta kandidatu husi AMP (Dr. Aderito de Jesus Soares) entaun kriteria hotu-hotu tenki xumba. Inklui, uza liafuan baratu “tabeledor” ba Sr. Aderito de Jesus.

Kriteria Legal

Hau lê ona lei no. 8/2009 kona ba KAK fila ba fila mai. Maibe, hau la hetan liafuan “konsensu” iha neba. Kona ba hili Komisariu KAK nian, lei hateten deit katak “Comissario é designado pelo Parlamento Nacional, sob proposta do Governo…”! Kandidatu ne’e tenki hetan suporta “maioria absoluta” husi deputadu sira ne’ebe prezente (la’os falta bebeik). No sira be prezente ne’e minimal tenki too ¾ ka ema 49 husi deputadu 65. Husi parte seluk, PN sei hili deit “cidadão timorense, no pleno gozo das suas capacidades, …”; “… elevado nivel de independencia e imparcialidade”. Komisariu ne’e bele mai husi “magistrados judiciarios”, “magistrados do ministerio publico”, “defensores publicos”, “advogados”, jurista sira ne’ebe iha fama diak no esperiensia, agentes policias, ka tekniku investigasaun.

Husi kriteria hirak ne’e hatudu momos katak: Governu mak hahu aprezenta kandidatu. Governu AMP nia proposta sai hanesan “point of departure”. Ita loke lei KAK, no ita sei la hetan liafuan ruma ne’ebe fo lisensa ba opozisaun atu hatoo sira nia kandidatu rasik. OMP bele hatoo ninia opiniaun. Maski nune’e, tuir lei AMP la iha “obrigasaun” atu simu deit kandidatu husi opozisaun. Sa tan, kunsidera opozisaun “gosta” ka “la gosta”. Lei la hateten katak, governu AMP buka atu halo tuir OMP nia gostu. Se governu halo buat ida tenki sinti uluk lai oinsa opozisaun nia gostu, entaun kriteria “rasional” husi lei la iha ona. Husi parte ida ne’e deit FRETILIN la iha razaun klaru atu la marka prezensa iha sesaun ekstra-ordinaria. Hau la soi atu hatur an iha autoridade akademiku husi Sr. Aniceto Guterres no Sr. Mari Alkatiri nia sorin. Dehan katak, sira mesak estudiozu iha direito. Maibe, se ita hotu bele estuda mesak mos, ita hatene katak lei tenki hakruk ba “rationis ordinatio” (STh I-II, 90, 4) ida no iha ninia “imutabilidade” (la bele muda tun muda sae), no “universalidade” (ema hotu-hotu tenki simu iha fatin hotu). Buat ne’ebe lei la hateten, ita la bele halo fali sasukat foun ida (Latim dehan: nulla poena sine legge).

Entaun, husi aspektu legal Governu AMP bele hatoo sira nia kandidatu. La iha liafuan “konsensu” ho OMP antis hatoo kandidatu. Liafuan “konsensu” la iha lei nia laran. Wainhira lei nonok, ita lalika ko’alia no halo cantigas barak. Nune’e mos, AMP la iha obrigasaun atu halo tuir OMP nia gostu.

“Rational consensus” vs “political resentment”

Maibe, iha politika ita tenki halo duni “konsensu”. Husi aspektu ida ne’e mos OMP la dun iha pozisaun klaru. OMP nia sasukat ida deit: la gosta Dr. Aderito de Jesus. Maski sei issue hela, maibe OMP “gosta” liu Sr. Sebastião Dias Ximenes (actual Provedor) no Eng. Mario V. Carrascalão (actual 2 vice primeiro ministro). Kandidatura ema nain 2 ne’e la sala, maibe mos OMP nia justifikasaun la klaru.

Husi estudiozu sira ne’ebe mensiona iha leten, sira hateten katak politika konsensual hatudu ba proceduralist paradigm. Ho liafuan simples: konsensu ne’e prosedura ida, prosesu ida ne’ebe ita la’o tuir. La’os rezultadu ida ne’ebe ita hetan tiha ona. Iha procedure nia laran, ema hotu-hotu ne’ebe involve tenki ko’alia, hatoo nia hanoin, fo opsaun oi-oin no alternativa (wanhira opsaun sira faila) no foti konkluzaun/ rezultadu ida ne’ebe hotu-hotu simu ho laran tomak. Konsensu hakarak dehan katak, “maski ita iha divergencia, maibe ita buka deit convergencia”.

Maibe xave atu kumprende katak, ita bele deit halo konsensus wainhira ita kaer netik buat ruma iha liman – ka, “fact as principle” (H.G. Gadamer). AMP tau netik buat ruma iha liman, mak, Dr. Aderito de Jesus nudar kandidatu. Maibe, OMP dehan seidauk iha konsensu atu hili Dr. Aderito de Jesus. Tan ne’e, sira abandona sesaun plenaria iha PN. Ne’e tuir lian Makasae karik dehan “gali-dugal” (ulun tun ain sae). Ninia razaun simples: wainhira ita seidauk kaer metin buat ida, oinsa mak ita hahu konsensu? Importante: lei haruka atu Governu AMP hatoo lai kandidatu. Governu mak hahu (wainhira Governu seidauk hahu, OMP/ FRETILIN kritika maka’as katak Governu la seriu, ka ho liafuan ‘baratu’ hanesan maulohi, maubobar, maubosok, nst). Depois mak tuir prosedur, PN mak halo consensus iha sira nia sesaun debate no kritika. PN mak fatin lolos nian atu halo consensus. Wainhira konsensu la hetan, entaun ba “voting”. Opozisaun la halo konsensu ho Governu (ne’e intervensaun ba asuntu ekzekutivu; la tuir ona formatura separasaun poder), tan iha Governu nia laran la bele mosu opozisaun politika. Iha diferensia opiniaun entre governantes, bele! Agora, wainhira FRETILIN abandona deit plenaria, “consensus” la bele duni halo. Consensus tenki tuir dalan formal. Dalan ida ne’e mak iha plenaria PN.

Hau hanoin, AMP no OMP la hetan konsensu tan sira hasoru difikuldade rua (2). Ida uluk, entre OMP no AMP la iha duni “ideal speech situation” (J. Habermas). Katak, OMP ulun moruk defende ninia hanoin (gostu) no la tuir regra do jogo ne’ebe sira rasik estabelese iha lei KAK. Iha lei dehan PN mak “hili” (designa). Governu mak propoin. Agora Governu AMP propoin, entaun PN iha deit dalan ida – “hahu diskuti” (loke sesaun plenaria), tuir dalan ideal sira tur hamutuk atu haksesuk malu. Wainhira OMP halai lakon deit, entaun la iha ona “ideal speech situation”. Se ida ne’e la iha, husi rai ku’ak ida ne’ebe mak Sr. Aniceto Guterres bele ke’e sai “consensus”?

Tuir mai, OMP no AMP la dezenvolve “original position” (John Rawls) ho diak. Iha ne’e parte 2 tenki mai ho pozisaun hanesan. Sira la bele sura se mak diak liu, se mak iha poder liu, se mak matenek liu, se mak iha kapasidade liu. Iha kazu ida ne’e, Governu AMP nia pozisaun mak “hatoo kandidatu”, PN (inklui OMP) mak “ko’alia” ba malu atu too iha konsensu: “designa”. Tuir AMP nia hanoin, katak, desizaun atu hili Dr. Aderito de Jesus hanesan opsaun ida “optimo” (terbaik). Maibe, OMP hare katak opsaun ba kandidatu ida ne’e “pessimo” (terburuk). Tuir issue, sira hakarak Sr. Sebastião D. Ximenes ka Sr. Mario V. Carrascalão. Ho pozisaun hanesan ne’e, AMP no OMP tenki halo konsensu. Maibe, pozisaun OMP nian difisil liu, tan lei la dehan katak sira mos bele propoin kandidatu nudar dalan inisiu. Iha pozisaun ida ne’e Governu AMP diak liu, tan lei haruka ekzekutivu atu propoin. Tan ne’e sira tenki buka dalan atu hetan “overlapping concensus” (Rawls). Ne’e atu dehan, konsensu tenki halo atu AMP no OMP hetan dalan justu, diak no simu malu. La bele mosu “resentment” iha sira nia politika. Hau hanoin, OMP la bele aplika kriteria “gosta” ka “la gosta” ba kandidatu ida. Halo nusa ba mos, Sr. Aderito de Jesus ne’e timorense, iha esperiensia iha kampu legal, hatudu ninia pensamentu politiku original (hau iha prazer hodi sai ninia partner iha tempu okupasaun Indonesia hodi dezenvolve pensamentu politiku).

Wainhira OMP la aseita ho Dr. Aderito, entaun sira mak halo aproximasaun ba AMP atu halo ‘negosiasaun’ foun ba kandidatu seluk. Problema OMP nian todan, basa, sira la gosta Aderito depois sira hein atu AMP mak mai ‘hamaus’ sira. Politika Timor Leste la bele depende ba ema ida ka rua nia gostu iha partidu historico boot hanesan FRETILIN.

Ponto Critico

Maibe, pergunta importante liu mak ne’e: kombate korupsaun ne’e tenki mai ho sasukat “legal” ka “konsensu politiku”? Wainhira OMP hakarak deit “konsensu”, entaun ita mos tenki matan moris. Basa, iha nivel psikologia, ita hasoru hela OMP ne’ebe sofre “crisi nervoso” (ezemplu: paniku, tensaun, tauk too trauma). Krisi ida ne’e mosu tan ema komete sala iha pasadu no agora la brani hateke ba futuru; sa tan atu resolve ninia pasadu ba loron foun diak nian. Iha nivel politika, krisi ida ne’e sai tiha “resentment” politika (hirus, odio, vingansa, nst) hasoru kandidatu AMP nian. Ho liafuan seluk, kandidatura Aderito de Jesus hanesan deit ho ameasa husi AMP ba OMP. Entaun, argumentu rasional intupidu ona hodi sai deit argumentu sentimental ba prosesu hili Komisariu KAK nian.

“Konsensu” sai hanesan solusaun atu krizi psikologiku ne’ebe OMP hasoru, keta sai todan liu tan. Tan wainhira kombate korupsaun ne’e hahu, la’os deit AMP mak tama ku’ak laran maibe OMP mos hakoi tama iha laran hotu. Ita bele sukat fenomena lubuk ida:

Too ohin loron ema hotu ko’alia kona ba “korupasaun”. Maibe, too ohin loron seidauk iha koruptor ida mak MP ka tribunal rasta ba kadeia. Kazu pendenti barak la halimar. Nia razaun klasiku: seidauk iha kapasidade atu halo prosesa kazu korupsaun. Tan ne’e, artikulasaun kona ba korupsaun barak liu mak sai husi mikrofone politika no la iha liu aksaun legal. Maibe, iha espresaun ne’ebe importante nudar indikador. Baibain, OMP dehan “korupsaun iha AMP boot liu”. Implisitamente, ita konfesa: “OMP halo duni korupsaun” (ka, OMP loke dalan ba korupsaun) ho rezultadu, AMP aumenta tan (ka, halo kontinuasaun nudar ‘nauksaun’). OMP nia sorti katak, alfandega ne’e sunu tiha ona (no Sr. Mari Alkatiri sei iha coragem atu deklara ba publiku “FRETILIN mak halo, entaun bele sunu”). Afinal, iha neba mak ita bele sukat, se mak halo ‘nauksaun’ boot liu/ barak liu se!
.
Mudansa husi Dr. Longuinho Monteiro ba Dra. Ana Pessoa bele sai hanesan “turning point”. Basa, wainhira sei iha PN, Dra. Ana Pessoa ko’alia maka’as kona ba korupsaun. Sra. Ana Pessoa mos eksponente husi bankada FRETILIN nian ne’ebe sempre hatudu pozisaun “excelente” no intelektual liu (hanesan ho Cipriana Pereira) iha sira nia argumentu no debate politika. Tuir hau nia hanoin, pozisaun Dra. Ana Pessoa nudar PGR bele sai hanesan “arma pesada” husi FRETILIN atu hahu “kombate korupsaun”. Ate hau bele mehi katak, PGR sei “sikat habis” AMP nia Ministro sira ne’ebe koruptor. Infelizmente, FRETILIN rasik deklara (iha PN), katak, Dra. Ana la’os ona sira nia “kamarada”. A lias, politikamente, FRETILIN la fo apoia ba kombate korupsaun. Sira simplesmente abandona Dra. Ana Pessoa (hanesan mos la fo liman ba Cipriana Pereira ne’ebe servisu maka’as atu harii KAK).
.
Agora mosu tan “turning point” foun: eleisaun ba Dr. Aderito de Jesus. Dala ida tan, FRETILIN nia ema diak sira iha nafatin sentru ba kombate korupsaun. Maibe, dala ida ne’e mos FRETILIN resisti nafatin atu aseita ninia kandidatura. Minimal la fo apoia! Maibe, kriteria atu rejeita Aderito nia kandidatura mos la dun klaru. Lideransa FRETILIN balun la uza dalan legal, maibe dalan politika sentimental.
.
Husi fenomena hirak ne’e ita bele hola konkluzaun ki’ik ida, katak, kombate korupsaun hare liu ba “interese politiku”. Tuir lolos, AMP fo dalan ba vitoria FRETILIN nian liu husi PGR no KAK atu kombate Ministro koruptor sira. Maibe, “turning point” ne’e sira la uza ho efektivu no efisiensia. Tebes, iha politika ema sura deit “possibilidade na impossibilidade”: la bele kombate korupsaun (= imposibilidade), maibe kombate deit ba vitoria politika (posibilidade). Iha ne’e mak ita sei bele deskobre segredu iha liafaun “konsensu” nia laran.

Kombate Korupsaun

Halo nusa ba mos, ita tenki fo parabens ba PM Kay Rala Xanana Gusmão ho nia governu atu halo “jogo offensivo” (permainan terbuka) iha kombate korupsaun. Buat ne’ebe governu anterior la hanoin atu halo jogo hanesan ne’e. Nudar eis komandante supremo das FALINTIL, Xanana hatene halo funu guerilha: bainhira mak tur nonok no halo planu, no bainhira mak ataka no hakiduk. Ohin loron, kombate korupsaun presiza duni “kombatente”.

Infelizmente, la dun iha ona “guerileiros” atu ba halao kombatimentu ba korupsaun ne’e. La dun iha ema ne’ebe aten brani atu sai kombatente. Iha deit politika ne’ebe halo cantigas. Kantu ida ne’e mak hanaran “konsensu”. Tan sa mak politika nain sira haksesuk malu ho liafuan “konsensu”? (maski lei KAK nian la dehan buat ida). Hanesan teoria evolusaun (biologika), mos politika dehan katak ita ema iha karakter ida mai husi selesaun “struggle for survival” (funu malu atu bele moris nafatin). Kestaun “kombate korupsaun” ne’e mai husi inisiativa komandante supremo kombatente ida. Konsekuensia husi kombate korupsaun mak “political character assassination”: halo mate ema nia moris iha politika nia laran. Asasinatu politiku la’os ba fisika (oho ema), maibe problema ‘metafisika’. Katak sona borus liu “leadership character” no akuza ema nia integridade moral no cognitive (consciencia). Iha ne’e, dalan ba kariera politika mak kotu ona. Prizaun hanesan punisaun fisiku deit. Maibe, todan liu mak ema lakon ona dalan ba politika. Hau hanoin, wainhira politika nain sira resisti nafatin atu hahu KAK, entaun hatudu deit katak sira rasik la brani duni halao “kombate korupsaun”.

Maski nune’e, hau hetan hipotesis seluk atu dehan tan sa mak OMP hakarak “konsensu”. Ida uluk, husi aspektu “legal” hau fiar katak AMP no OMP la hetan difikuldade atu realiza KAK. Liu-liu tan sira rasik mak aprova ona lei KAK nian ho votos maioria absoluta. Deputadu sira mos monta “kriteria legal” ne’ebe makaas tebes. Maibe, problema hahu mosu tan aspektu “politiku”. Halo nusa ba mos, wainhira estabelese KAK no ninia Komisariu, Kay Rala Xanana Gusmão ho AMP sei hetan “credit point”. OMP no Mari Alkatiri, cs hetan deit “debit point”. Basa, issue “korupsaun” mak sai hanesan “last point” ne’ebe OMP uza hodi halo imajinasaun politika no loke “mikrofone” atu halo kritika no debate politika (iha PN no media). Wainhira issue ida ne’e mak Xanana foti tan, entaun la iha ona “roda rezerva” ba kareta politika FRETILIN nian. Xanana hanesan sona ku’ak hotu ona Alkatiri nia roda politika. Entaun, OMP uza “konsensu” atu hanaruk sira nia resistensia politika. Minimal, se hetan konsensu ho AMP entaun OMP bele kontinua iha oportunidade atu “asal bunyi” netik oituan iha PN.

Maibe, nudar povu ita tenki hatene katak, “konsensu” ninia negativu mak ne’e: la buat ida Xanana/AMP manan, maibe naran katak “hau” nia [interese] politika mos la bele lakon iha tsunami nia laran. Sa tan, hanesan film 2012 … eleisaun jeral 2012 mos atu besik dadauk ona. Entaun, “konsensu” ne’e la’os atu hatan ba kombate korupsaun maibe oinsa atu AMP keta manan mesak, fo netik dosi pedasuk ida ba OMP. Ninia rezultadu: kombate korupsaun ne’e hanesan teatru politiku iha film thriller Chuck Norris nian deit. Karik!

*) Direitor CJP Diocese Baucau. Hanorin filosofia politika/ etika politika no ateismo kontemporaneo iha Seminario Maior Dili.

20091228

2010: Os Leigos, construtores de Paz mas o que e a PAZ?

Porto (26/12/09) Todos os anos, no dia 1 de Janeiro, celebra-se na Igreja Católica, o Dia Mundial da Paz. Para este ano, o Santo Padre Bento XVI convida os cristãos espalhados pelo mundo a reflectirem sobre os problemas do meio ambiente e da paz “Se quiseres a paz, preserva a criação” mas o que é a Paz?
A palavra portuguesa Paz e as correspondentes em Inglês (peace) Francês (paix), Italiano (pace), Espanhol (paz), provém da palavra latina Pax, pacis. Antigamente, no mundo romano, a palavra “pax” indicava o período em que a nível interno, não havia guerras nem lutas civis. Essa situação geral de ordem e de tranquilidade no Império romano, denominava-as e "Pax Romana”. Ligado ao conceito da “pax”, os romanos cultivavam outros conceitos abstractos como concncordia, honor, fides, virtus, victoria, etc. Santo Agostinho, um bispo católico do século IV definia a “Pax” como a “tranquilidade na ordem”.

No contexto judeo-cristão, a palavra correspondente em Hebraico é Shalom, palavra que deriva da raiz shelemut, e significa perfeição, plenitude. Na Bíblia, Shalom aparece associada a um estado de harmonia, tranquilidade e prosperidade. Shalom significa, ainda, bênção, favor, manifestação da graça divina, justiça, verdade, felicidade, bem-estar.

Para os ambientes cristãos, a Paz verdadeira é a Pessoa de Jesus Cristo (cf. Ef. 2,14). Essa paz é fruto do Espírito Santo (Gal, 5,22-23). Depois da sua ressurreição, Jesus anuncia aos discípulos: “ A Paz esteja convosco” (Jo.21,21).

Ao longo dos séculos, as comunidades cristãs procuram viver a Paz trazida por Jesus Cristo. Por isso, na Teologia Espiritual, falava-se de paz interior e paz exterior. A Paz interior é a tranquilidade do espírito, proveniente do domínio das paixões e de uma consciência de estar em comunhão de amizade com Deus e com os homens. A paz exterior ou paz social é a convivência tranquila e fraterna com os homens na ordem, no respeito e na justiça.

O Concílio Vaticano II e os últimos Papas (João XXIII, Paulo VI, João Paulo II e Bento XVI) têm insistido muito na doutrina sobre a Paz. A paz não é somente ausência de guerra ou de conflitos armados. Segundo o magistério da Igreja, a verdadeira paz funda-se no respeito da dignidade da pessoa humana, na erradicação de injustiças e da pobreza extrema, do combate à corrupção, ao terrorismo e a todas as formas de discriminação racial, étnica, religiosa e cultural.
A paz exige também a preservação da criação, isto é, o respeito pela ordem estabelecida na criação. E isto deve levar todos os homens a não destruírem as florestas, a não poluírem os rios e lagos e os oceanos. Nesta tarefa da implantação de uma cultura de paz no mundo, têm papel importante os cristãos, os chamados leigos que, vivendo nos mais diversos sectores da vida (família, profissão, trabalho, cultura ) podem inculcar na sociedade novos sentimentos geradores de paz e de fraternidade.

A todos, os meus votos de um Ano Novo de 2010, cheio de maiores venturas.

Porto, 26 de Dezembro de 2009.

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo

Administrador Apostólico emérito de Díli (Timor-Leste)
Prémio Nobel da Paz 1996.

20091220

Government signed an agreement with oil companies from Malaysia to bring Pipeline GSR for Timor-Leste

Dili - The Government of Timor-Leste, decided to sign agreement with oil companies of Malaysia for cooperation whose objective is to bring Pipeline Greater Sun Rise (GSR) for Timor-Leste. The visit of former PM on days (December 10-11), bringing Malayu entrepreneurs to invest in Timor-Leste, signed the MOU's between the Government of Timor-Leste and Malayu companies such as: Company Kencana HL SDN ( KHL), IBEX Company Cooperation and Janar Amalgamated Resources SDN BHD.

In high-level contacts between the Government of Timor-Leste and representatives of companies Petrokimia and Petronas of Malaysia, which had access to the Journal, "The Government is looking for a company alternative to exchange with Woodside to explore the possibility to bring the Pipeline GSR for Timor-Leste. "The Malaysia has demonstrated its commitment to assist Timor-Leste, in technical-scientific stand, to bring the Pipeline GSR for Timor-Leste .

Companies such as Petronas and Petrokimia will support Timor-Leste in all aspects, besides the technical and scientific vector , are also ready to create infrastructure for oil rigs, training human resources in the oil and natural gas. And to help create the company's Oil and Gas Timor-Leste. Timor-Leste also approached the company KOGAS of South Korea, the largest purchaser of gas in the world, which is also ready to support the Government Timor-Leste, in the technical-scientific stay in the areas of Oil and Gas have claimed will help Timor-Leste to build the LNG in Timor-Leste.

Australia, through Woodside, wants to Pipeline GSR for Australia

The Australian Government, through the company Woodside has developed their utmost to bring the Pipeline GSR for your country, mainly to northern Australia. By Woodside has sought to weaken the State of Timor-Leste in the negotiations. Official sources said this, Woodside, is a company that is increasing its budget to develop extra activities such as support groups in Timorese society to weaken the Timorese state, favoring the interests of Australia and Woodside. As a last resort, you can try to feed the political and military crisis to create instability in Timor-Leste!

Sources: Suara Timor Lorasa (STL, 14/12.pag.1 and 14)!
Portuguese version:

Tetum version:

20091214

Governo assinou acordo com empresas Petrolíferas da Malaysia para trazer Pipeline GSR para Timor-Leste

Dili - O Governo de Timor-Leste, decidiu assinar acordo com as companhias Petrolíferas da Malaysia para cooperação cuja objectivo é o de trazer Pipeline Greater Sun Rise (GSR) para Timor-Leste. A visita do ex-PM nos dias (10-11 Dezembro), trazendo consigo empresários Malayu para investir em Timor-Leste, assinou os MOU´s entre o Governo de Timor-Leste e as companhias Malayu, como: Company Kencana HL SDN (KHL), Company IBEX Cooperation Amalgamated e Janar Resources SDN BHD.

Nos contactos de alto nível entre o Governo Timor-Leste e representantes das Companhias Petronas e Petrokimia da Malaysia, aos quais o Jornal teve acesso, “O Governo está à procura de uma companhia alternativa para trocar com a Woodside, para explorar a possibilidade para trazer o Pipeline GSR para Timor-Leste”.

A Malaysia demonstrou o seu empenho em ajudar Timor-Leste, nos aspectos técnico-científico, para trazer o Pipeline GSR para Timor-Leste. As empresas como Petronas e Petrokimia irão apoiar Timor-Leste em todos os aspectos; alem do vector técnico-científico, estão também prontas para criar infra-estruturas para as plataformas petrolíferas, a capacitação dos recursos humanos nas áreas do petróleo e gás natural. E também para ajudar a criar a companhia de Petróleo e Gás de Timor-Leste.

Timor-Leste aproximou-se também da companhia KOGAS, da Correia do Sul, a maior compradora de gás do mundo, que também está pronta para a apoiar o Governo de Timor-Leste, no aspecto técnico-científico, nas áreas de Petróleo e Gás. A KOGAZ irá ajudar Timor-Leste a criar a LNG de Timor-Leste.

Austrália, através de Woodside, quer levar Pipeline GSR para Austrália

O Governo da Austrália, através da companhia Woodside, desenvolveu o máximo de esforços para levar o Pipeline GSR para o seu país, principalmente para Norte da Austrália. Através da Woodside tem procurado enfraquecer o Estado de Timor-Leste nas negociações. Segundo fontes deste Jornal, a Woodside, é uma companhia que pretende aumentar o seu orçamento extra para desenvolver actividades como suportar os grupos na sociedade civil Timorense para enfraquecer o Estado Timorense, favorecendo os interesses da Austrália e da Woodside. Como último recurso, pode tentar alimentar a crise política e militar para criar instabilidade em Timor-Leste!

Fonte: Suara Timor LoroSae (STL, 14/12,pag.1 e 14)!

Versaub Tetum: http://forum-haksesuk.blogspot.com/2009/12/goveru-asina-ona-akordo-ho-empresa-mina.html

20091213

Governu Asina ona Akordo ho empresa Mina Rai Malaysia hodi dada Pipeline GSR mai Timor-Leste

Dili. Governu Timor-Leste, decide ona hodi asina akordu ho kompania mina rai husi Malaysia hodi koopera diak atu dada Kadoras Greater Sun Rise (GSR) mai Timor-Leste. Eis-PM Malaysia mai visita loron rua (10-11 Dezembro) alem lori empresarius mai investe iha Timor-Leste liu husi asina MOU´s (Memorandum Of Understending) entre Governo ho kompania Malaysia, hanesan: Company Kencana HL SDN (KHL), Company IBEX Corperation Amalgamated no Janar Resources SDN BHD.

Iha kontaktu alto nivel entre Governu Timor-Leste ho representante kompania hanesan Petronas i Petrokimia husi Malaysia, ne´ebe maka Journal ne´e hetan acesu katak: ”Governu mos buka dadaun kompania alternativa hodi troka Woodside hodi explora posibilidade dada kadoras GSR mai Timor-Leste”.

Husi Malaysia hatudu sira ninia komitmentu atu fo tulun ba Timor-Leste iha aspektus tekniku-Cientifiku hodi dada kadoras GSR mai Timor-Leste. No empresa bot husi Malaysia hanesan Petronas no Petrokimia sei fo suporta total ba Timor-Leste iha aspektus hotu-hotu, alem ba tekniku-cientifika, mos sira iha kompromisu atu prepara hodi harii infra-estrutura plataforma mina rai nian, kapacitasuan ba rekursus Umanus iha area Mina rai nian. Mos tulun makas ba harii Kompania Mina Rai no Gaz Timor-Leste nian.

Timor-Leste hakbesik mos ba Kompania Kogas ne´ebe husi Koreia Sul ne´ebe sai hanesan komprador bot iha Gaz iha mundo atu suporta ba Goveru Timor-Leste iha parte teknika cientifika konaba Mina no gaz. Mos KOGAS sei tulun Timor-Leste hodi harii LNG Timor-Leste nian.

Australia liu husi Woodside hakarak lori GSR ba Australia

Governu Australia liu husi Woodside buka esforsu makas oinsa maka bele dada kadoras GSR ba Australia, liliu Zona Territorio Norte Australia nian. Liu husi Woodside buka oinsa maka halo fraku Estado Timor-Leste ninia posisaun iha Negociasaun. Tamba tuir fontes ka sumber ne´ebe Journal ne´e hetan iha Woodside, oras ne´e dadaun Woodside buka aumenta tan Orçamentu ka badget extra hodi desenvolve aktividades sira hanesan: suporte ba grupos sociais ka sociedade civil ne´ebe buka infrakese Estado Timor-Leste ninia posisaun, suporte ba entidade ka elites Timor oan nian ne´ebe bele favor ba interesse Australia no Woodside nian. Dalan ikus bele fomenta krise Politika no Militar hodi kria instabilidade ba Rai Timor-Leste! (din*)

Fontes: Suara Timor Lorosae (STL, 14/12,paj.1 i 14)!

20091211

IV Constitutional Government or Maubere Alliance for Progress

By Antonio Ramos Naikoli*

When Mari Alkatiri was Prime Minister and leader of the ConstitutionalGovernment,proved to be a leader with a great sense of the state, since the compilation of his speeches reflected a great deal of pragmatism. Mari Alkatiri, has a more realistic view. By switching to the opposition camp, he opted for a more ideological discourse, intended for domestic political consumption. Whoever read the statement read on the book of Mari Alkatiri, 'The Path toDevelopment (published by Lidel, Lisbon, 2006') would notice the enormous transformation from a pragmatic discourse to a more ideological discourse and out of the domestic political consumption.On the eve of his 60th birthday (26.11.2009) Mari Alkatiri was facing some challenges. On the one hand, entering the third age, being a natural process to reach this age. From the economic point of view, Mari Alkatiri, and enjoy a lifetime pension as a former owner also was able to record in the Ministry of Social Solidarity (MSS) as the new beneficiary of the pensions for the elderly. Moreover, the political challenge that Mari Alkatiri is facing, with the passage of the party leadership to the new generation. It was not easy, and the first test was the Fretilin party conference in the Dili District, on 7 and 8 November. Bano, the favorite candidate and supported by Mari Alkatiri, was defeated at the polls by Gregorio Saldanha. The political angle that we can take as direct correlation, is that the speech and the strategy adopted by the Fretilin leadership have not accepted within the Fretilin. The city of Dili. could serve as a barometer of analysis and measuring the force and implementation of a political force. In response, Mari Alkatiri, marked the national agenda through an article he wrote, titled "IV Constitutional Government or One Man Lda", which made severe criticisms against all measures of the IV Constitutional Government. He hopes to return morals to the activists through the conference that tookplace on 5 and 6 December 2009. In this paper we respond to some arguments that Mari Alkatiri put forward in his article, which should inspire any reader to do academic exercises.

Economic Growth:

To Mari Alkatiri, former PM and eternal Secretary General of Fretilin, the result has been questioned in the field of economics, the IV ConstitutionalGovernment led by Prime Minister Kay Rala Xanana Gusmão. The central argument of Mari Alkatiri, reflects the position of a politician writing an article for the sole purpose of consumption policy. Alkatiri use social indicators as a weapon to counter the result of the growth achieved in the economy. We must understand that Mari Alkatiri was not and is not an academic economist, despite his political career as Prime Minister of Constitutional Government in accumulation with the post ofMinister of Economy and Development.

We can establish a causal relationship between economic growth and the impact on poverty reduction. According to the forecast, if it keeps the current pace of economic growth, this indicator will have an impact on reducing poverty by half over the next ten years. The reforms of this Government, especially the reform of financial management, helped to overcome major obstacles to a protracted financial management, from the former government led by Mari Alkatiri. The investment in productive sectors and the incentives for non-oil economic sectors, can contribute to the further growth and in logical sequence, to economic growth. The State Budget for 2010 corresponds to the development strategy of the IV Constitutional Government, to invest in human and social sector, on one hand, and on the other hand, placed in the areas of economic development. Education, health and social welfare are areas that this government made a commitment expressed through the Program of the IV Constitutional Government. Economic development and the goal to achieve economic growth is at least 8%.

Governance by decree:

According to RDTL Constitution, in Article 2 (Sovereignty and constitutionality, No .2): "The state is subject to the Constitution and the Laws." And (still in paragraph .3), "The laws and other acts of state and local government will only be valid if they conform to the Constitution." A modest interpretation, the PM can perform their duties, while not contrary to the law and Constitution. Nor are valid, the acts of government that are in accordance with the laws and Constitution of RDTL.

Public Function:

A priority for reform of the IV Constitutional Government was to establishthe Civil Service Commission (CSC), whose main objective is to advance the reform of the civil service. In his remarks at the swearing in of theCommissioners of the Civil Service, PM Kay Rala Xanana Gusmão, stressed that "the establishment of the Public Service Commission will be strengthened institutional capacity of public administration, to protect the interests of State and improve the delivery of public services, "in hand" with the development of mechanisms for good governance that we have been implementing, will confirm the operation of this Government to implementstrictly what is promised (Speech by PM, 15/08 / 2009). He added the PM in his speech: "The aim of the CFP, which was proposed by the Government and approved by Parliament, is to ensure - a civil service based on merit and with high integrity and professionalism with public offering quality services for the state and the people of Timor-Leste, an efficient, effective and economic performance of the public, the fair and reasonable treatment of employees of Public Service and the development of leadership and innovation throughout the public function ( idem).

Mount a public function that does not meet the criteria of party politics but betting on technical and vocational skills. The facts reflect that: many civil servants and, in large part, those who had access to the Tribunal at the time of the Constitutional Government, obey the criteria supporters mainly by binding to the ruling party. In contrast, the IV Constitutional Government, took over as one of its commitments to reform the Civil Service.

Auditors and results:

As a result, was achieved in two years, many accomplishments of the IV Constitutional Government in the following areas: the reform of the social security / defense and social policies, reform in the Financial Management and commitment to good governance through creation committees - Anti Corruption and Civil Service. Economic growth and commitment to reduce poverty are structural issues that this government bet, according to the objectives for the next 10 years. As already explained, there is a logical consequence of economic growth and poverty reduction.

Interference in the justice sector:

In a democratic country, where under the rule of law, separation of powers between the state institutions is a basic rule of democratic principle. Or not there is a democratic rule of law, respecting the independence of the judiciary? That is the question that comes from a political leader, former PM and leader of the largest opposition.But the question that arises now is whoassaults the judiciary? When he was PM, who tried to control the judicial system? Politicize it? It was the time when Mari Alkatiri led the Constitutional Government?

Let's examine the facts:

There was the time of government of Mari Alkatiri, who acts and facts show that the judiciary was politicized, with many cases that were closed becausethe suspects involved were some elements of the government or the nextgovernment? It is clear that the reign of Mari Alkatiri, there was the attempt to manipulate and dominate the judiciary, creating a system to defend theinterests of economic and political power.

Private sector:

This government has as its commitment to integrated development. In thefield of economic development, the private sector, was, is and will always be the partner of the state in economic development. This is not just ademagogic propaganda but concerns the practices of this government led byPrime Minister Kay Rala Xanana Gusmão. "Bet the IV Constitutional Government in the private sector as a partner in national economic development," said Deputy Prime Minister (VPM) Jose Luis Guterres at the opening of the seminar on "Role of Private Sector for Economic Development of Timor-Leste" which took place on March 28, 2009, the Salon Delta Nova, Comoro, Dili. Keep up the VPM for Social Affairs of the IV Constitutional Government, "highlight the importance of the private sector in revitalizing the national economy. This, while acknowledging the limitations of national business, due to the scarcity of resources at itsdisposal, including financial and human resources.

But the IV Constitutional Government has committed to help the private sector to develop. One of the bets of the government, to create a National Bank for Development, aims tohelp the domestic private sector. " According to the press, the spokesman of the Government, Goodwill Pereira,who stresses the importance of the private sector to national development,"one of the biggest obstacles to the Government relates to the difficulty in fostering conditions for the growth of the private. He stressed the State Secretary of the Council of Ministers: "our policies have two main objectives - to depoliticize and implement a balancing scheme in large-scaleprojects for the inclusion of East Timorese, as appropriate, to mobilize the private sector, and empower individuals and cooperatives, through the promotion of small enterprises (see the Press Release, 26/1172009).

These objectives have led, in practice, indicators of very significant growth of the private sector in Timor-Leste, the last two years, 2008/2009:

. The registration of hotels was 6 in 2007 and 66 in 2008 and employs 600 people.

. The registration of restaurants (including cottages) was 2 in 2007 and 143 in 2008, employing 1,500 people. . The registration of companies was 171 in 2007 to 850 in 2008 and 949 in 2009.

. The registration of enterprises in 1212 was 2007 of 3271 in 2008 and 1961 in 2009. · These employed 343 nationals and 32 foreigners in 2007, 378 domestic and 61 foreign nationals in 2008 and 6392 and 596 foreign nationals in 2009.

. The number of tourists in Timor-Leste has been increasing, noting inparticular 11,787 in 2006, 12,980 in 2007 and 18,905 in 2008.

· Revenue from domestic taxes increased to 2.787 million dollars in the 3rd quarter of 2009, compared with 2.67 million in the corresponding quarter of2008. At the same time, customs revenue increased from 4.55 million to 4.98 million in the same respective quarters.

These increases were achieved despite the reduced rates introduced with the new tax reform, reflecting animprovement of systems for the private sector.

Package referendum:

One of the policies of Government IV was the "Referendum Package. The objective of the creation of PR was, first, to increase the capacity of national business. And on the other hand, the decentralization of the central supply system. We have to stress that the "referendum package, does not practice discrimination in the granting of projects, one of the criteria used by the government, was of equal opportunities and is not granted on the basis of party politics. Concrete examples - almost all the district coordinators of the "Package Referendum" are businessmen linked to Fretilin. Even the family of formerPrime Minister Mari Alkatiri, also benefit from the "Package referendum. The package Referendum "(PR) was a pragmatic step and provided in the Law of the State Budget (OGE) 2009, approved by the National Parliament, promulgated by the president and published in the Official Gazette. This is the reason to make public download of Capital Development (CD) of the Ministry of Infrastructure.

The spokesman for the IV Constitutional Government, stressed the importance of "the government of Xanana Gusmão explained the plan in the amount of $ 70 million for, among other things,build and / or rehabilitating roads and bridges, sanitation and schools, improve facilities health and water supply, and respond to special needs, such as those relating to infrastructure flood control, through various projects in the thirteen districts of Timor-Leste (see Press, 28/09/2009)".

Objectives Package Referendum:

Firstly, to increase the capacity of national business. The commitment of the IV Constitutional Government, led by Prime Minister Kay Rala Xanana Gusmão, affixed to the private sector as partner in national economic development.

Secondly, the decentralization of the central supply system. According to notes of the facts, the centralized system hindered the process in the management of the administration and made it very time consuming, and may also affect some projects.

Third, the decentralization of national development. With the PR, the development will cover all districts. As the concentration of the system generates impacts of asymmetry development, and urban centers and links the lobby with the central leaders, making their development more evident, in turn, rural areas with less access to the central power and fewer connections with the system, are affected with developmental delay. As advocated spokesman IV Government, Agio Pereira, the plan is unique in that it has been established to include the private sector is taking a special initiative to empower local businesses in the districts and sub-districts (ibid.)".

And finally, non-discrimination of domestic entrepreneurs. The package referendum "is not discriminatory towards the national entrepreneurs. The "Package Referendum" boasts around 700 East Timorese companies, stimulating thus the national economy.

Governance of emergency:

What concerns Mari Alkatiri in his article on the governance of emergency? In my opinion, reference some specific acts of this government. What? Refers to an emergency, as the problem of IDP'seo problem of Petitioners (both products of government Alkatiri). The measures taken to resolve the emergency, for the facts from 11.02.2008, attacks on the President and the PM, has imposed the state of siege. Also ordered the joint operation between F-FDTL and PNTL, with the aim of performing a conviction against the said rebels. The emergency government, whose purpose was to honor the Constitution of the Democratic Republic of Timor-Leste, has, under the circumstances, the state to take concrete measures to maintain law and order. Measures very natural in governance emergency.

Agriculture and distribution of tractors:

The modernization of our agriculture, aims to maximize our agricultural product. With the distribution of tractors aimed to increase agriculturalproduction. On the one hand, minimize dependence on basic needs and, moreover, with the aim of reducing poverty and developing the manufacturingsector contributing to economic growth.

Consider the facts, according to data from the Ministry of Agriculture and Fisheries (MAF). Note the trend of growth in rice production in 2007, they produced about 60.420 tons of rice and the total area under rice, walked around the 31.000 hectares, while in 2009, it produced around 105.000 tons of rice and total rice acreage was around 45.000 hectares (see WHO, OGE2010). The trend of growth of agricultural production did not happen by chance, but translating a strategic policy of this Government, the modernization of agriculture through the distribution of tractors andfarming of land for free.

Single Source Projects:

What do you want, Mari Alkatiri for the term mentioned, Single Source? At the time of his rule, and may be in a state of emergency governance, there are several projects awarded to chronically or circles around Mari Alkatiri, through the famous 'single source'. To name a few, in an emergency policy and not tell the emergency government, around 53 projects in central supply,not through the process of tenderization but the distribution of businessmen linked to the party of Mari Alkatiri. In return, these businesses contributed 5% to party coffers. The purpose of the governance of emergency or political emergency, was also to finance the political campaign of Fretilin in 2007 presidential campaign and legislative. It was during the government of Mari Alkatiri, through 'Single Source', the company Cavalo Bravo Ltd, has the exclusive right to buy weapons for the officers and later on the eve of the crisis of 2006, distributed by the militias civilians, pro-Fretilin, that is, the more famous "Death Squad ofAlkatiri."

Freedom of Press:

Mari Alkatiri also questioned the freedom of the press in East Timor,calling into question the Government led by PM Kay Rala Xanana Gusmão. According to Mari Alkatiri, "the government of Xanana has made every effort to control the average. Completely controls TVTL”. If memory serves me right, who put pressure on the average, while denouncing the measures and policies of the government? Who called the leaders of the mean, threatening and blackmailing? The STL, the time of the reign of Mari Alkatiri, was the victim of persecution, having been taken from the space it occupied in Colmera. Who tried at all costs, control the media, through the introduction of the Criminal Code, the 'figure of criminality', while the average journalist or published articles or news, which could threaten to move to the Hotel Becora LP (Prison Becora)? Alkatiri used the instrument of the state to carry out political persecutions.

Thankfully, the former President, Kay Rala Xanana Gusmão vetoed the Code of Criminal Procedure (CPP). Who, I recently phoned a few editors or newspaper editors to express theirdissatisfaction with some news related to the position of Mari Alkatiri onthe "Referendum Package"? And threatened to take him to court? What would happen if Mari Alkatiri to lead the IV Constitutional Government? Do not developed a policy of harassment of the media? Said the editor of this newspaper: "The PM Kay Rala Xanana Gusmão, never called us to press, because of reports that criticized him." This government, led by PM Kay Rala Xanana Gusmão, has as its commitment to help develop the average or the national press. The agreement between the East Timor Press Club (TLPC) and the Government, will help disseminate information to the databases. The Government has committed to take forward the development process, in which the role of the mean is important. The question raised Mari Alkatiri, is thus called into question, concluding that the newspapers themselves, and the average in general, sharply criticized some policies and measures of this government. In the case of Time Weekly (TS), a member of TLPC, for example, made severe criticisms of some measures of Government IV.

Not partisan election of community leaders:

To some experts in political science, the failure to include political parties in local elections, was considered an important step and a new paradigm. The law was clear: there is involvement of political parties in the elections of community leaders, as a party leader could claim thevictory of his party?One thing is certain, the readings on the outcome of the election forcommunity leaders were diverse. The position of Mari Alkatiri, was to claim the victory of his party which translated in practice, the protest against the IV Constitutional Government led by Kay Rala Xanana Gusmão. In this sense, called to the President to convene early elections.

From the perspective of supporters of the AMP (Alliance Parliamentary Majority), the victory was the people, with a twofold argument: first, according to the law, the non-involvement of political parties in theelection of community leaders, and second, the election of community leadership .

Accordingly, it is important to the image of a leader, your ability and work performance. In many cases, the former community leaders, who were Fretilin, only because the people voted on them, does not mean that voted in the party to which they belong. As I said the Secretary of State for Energy Policy (SEPE), Avelino Coelho, in his speech in the debate on the OGE2010 in its specialty, "the people do not belong to any political party, but belongs to her conscience (See TVTL News,25/11/2009)”.

*Editor of Forum Haksesuk!

Portuguese Version:

http://forum-haksesuk.blogspot.com/2009/12/iv-governo-constitucional-ou-alianca.html

Tetum Version:
http://forum-haksesuk.blogspot.com/2009/12/iv-governo-constitucional-ou-alianca_09.html

20091209

IV Governo Constitucional ou Aliança Maubere para o Progresso (AMP)

Husi António Ramos Naikoli*

Wainhira sei kaer ukun no halao knar nudar Primeiru-Ministru iha Governu Konstitucional ba dala uluk, hatudu katak ukun nain ne´ebe iha sentidu ba estadu, hare husi ninia diskursun ne´ebe tau hamutuk hodi publika iha livru ho judul: ”Timor-Leste, o camindo do desenvolvimento, edisaun Lidle, Lisboa, 2006”. Hatudu katak iha mudansa bot husi diskursu Mari Alkatiri, husi pragmatismu ba diskursu ne´ebe ideologika no destinu ba konsumu politiku internu.

Mari Alkatiri foin dadaun ne´e halo tinan 60, iha loron 26.12.2009 no nia rasik hasoru desfius bot balun. Husi sorin ida, tama ba iha clube terceira idade, ne´e procesu natural hodi ba to´o ida ne´e. Hare husi parte ekonomia nian, Mari Alkatiri alem nia simu beneficiu husi Pensaun Vitaliciu (PV) nudar eis-titular no mos bele ba rejistu iha Ministeriu Solidariedade Sosial (MSS) hanesan beneficiariu ba pensaun katuas/ferik. Husi sorin seluk, desafiu politiku ne´ebe Mari Alkatiri hasoru maka oinsa maka hatutan knar ka poder iha partidu Fretilin ba jerasaun foinsae nian (klosan sira). Laos facil, teste ba dala uluk iha konferencia Fretilin,disritu Dili iha loron 7/8 fulan Novembru tina ida ne´e, Arsenio Bano nudar kandidatu favoritu no hetan tulun husi Mari Alkatiri lakon iha eleisaun ho Gregorio Saldanha. Leitura politika ne´ebe bele sai hanesan sasukat hanesan korelasaun direkta, diskursu no estrategia ne´ebe adopta husi lideransa Fretilin la hetan aceitasaun iha Fretilin laran. Cidade Dili, bele sai hanesan baromete ida ba halo analisa no sukat ba forsa partidu politika ida ninia implementasaun.

Hatan ba situasaun sira ne´e, Mari Alkatiri, hakarak marka ajenda nasional liu husi hakerek artigu ho titul «”IV Governo Constitucional ka Sociedade Unipessoal, Lda”», kritika makas kontra medidas saida deit maka IV Governo Constitucional foti. Mos hakarak fó hikas fali moral ba militantes sira liu husi konferencia ne´ebe halao loron rua, 5-6 Dezembru tinan 2009.

Iha artigo ne´e, hakerek nain hakarak hatan ba argumentus balun husi Mari Alkatiri ninia artigu, ne´ebe inspira ba qualquer leitor hodi halo exercicios akademika.

Krescimentu Ekonomika

Ba Mari Alkatiri, eis-PM no eternu Sekretariu Jeral partidu Fretilin, kestiona ba resultadu ne´ebe Governu ida ne´e konsegue iha kampu ekonomia, ne´e lidera husi PM Kay Rala Xanana Gusmão.

Argumentu central husi Mari Alkatiri, reflecte politiku ne´ebe hakerek artigu hodi destinu ho ninia objektivu ba konsumu politiku.

Mari Alkatiri utiliza indikadores sociais hodi hodi kontra resultadu konaba krescimentu ekonomika ne´ebe Governu ida ne´e alkansa. Buka mos kompreende Mari Alkatiri laos ekonomista iha ninia formasaun akademika, maske iha ninia perkursu politiku nudar PM iha I Governo Constitucional no kaer mos pasta nudar Ministro Economia no Desenvolvimento.

Hare husi ninia korelasaun ba kausalidade, husi krescimentu ekonomika no ninia impaktu ba hatun kiak. Tuir previsaun katak se mantem ritmu ba krescimentu ekonomika ho minimu ba 8% ba tinan ida no sei jera impaktu ba hatun emar kiak ba metade iha tinan sanulu nia laran.

Reforma ne´ebe maka governu ida ne´e halao dadaun, liliu, reforma iha jestaun financeira ne´ebe kontribui makas hodi ses husi aisatan bot maka jestaun financeira ne´e kleur ne´ebe heransa ne´e Governo Constitucional ida ba dala uluk rai hela iha Mari Alkatiri ninia ukun.

Investimentu iha sektor produtivu no incentivu ba sektor ekonomika ne´ebe laos mina rai sei kontribui ba krescimentu no ninia sequencia lojika maka kontribuisaunba krescimentu ekonomika. Orçamento Estado 2010 (OGE2010), koresponde ba estrategia desenvolvimentu ekonomika husi IV Governo Constitucional, ne´ebe aposta iha Sektor desenvolvimentu umanus no social, husi sorin ida. Husi sorin seluk, aposta iha sektor desenvolvimentu ekonomika.

Edukasaun, Saude no solidariedade social, sektores sira ne´ebe governu ida ne´e asumi hanesan komprimisu ne´ebe hakerek iha Programa IV Governo Constictuional nian. Desenvolvimentu ekonomika ne´ebe ho ninia meta atu atinji ba 8% ba tinan ida ne´e.

Governasaun ho Dekretu

Tuir Konstituisaun RDTLm iha artigu 2º konaba (Soberania no Constitucionalidade) iha ninia numeru 2): “Estado subordina ba Konstituisaun no Leis”. No iha numeru 3): “Lei no aktus estadu no poder lokal validus se konforme tuir Konstituisaun”.

Iha modesta interpretasaun, PM bele halao ninia knar, wainhira la kontra Lei no Konstituisaun Republika. No validus, aktus governativus, ne´ebe tuir Leis no Konstituisaun RDTL.

Funsaun Publika

Periuridade reforma maka IV Governo Constitucional maka Reforma iha Administrasaun. Atu halao diak reforma, governu estabelce Komisaun ba Funsaun Publika (KFP), ne´ebe ninia principal objektivu lori ba oin reforma iha sektor funsaun publika. PM Kay Rala Xanana Gusmão, iha biban tomada pose ba komisariuadus Funsaun Publika, ”ho estabelecimentu KFP sei halo forsa kbiit Instituisaun Administrasaun Publika, hodi defende interesse ba estado no halo diak liu tan servisu publiku, ne´e lao hamutuk ho desenvolvimentu mekanismu ba governasaun ne´ebe diak ne´e implementa, konfirma duni ba vontade governu ida ne´e hodi kumpri saida maka promete ona (hare Diskursu PM,15/08/2009)”.

Tenik tan PM iha ninia diskursu, ”objektivu KFP, ne´ebe hatoó nudar proposta husi no aprovadu Parlamentu Nasional, ne´ebe asegura- funsaun publika ne´ebe baseadu iha meritu no iha padraun itegridade ne´ebe ás no profisionalismu; funsaun publika ne´ebe oferece servisu ne´ebe qualidade ba estado no ba povo Timor-Leste; jestaun eficiente, efektivu no ekonomika desempeno funsaun publika; tratamentu justo no razoavel trabaladores Funsaun Publika no desenvolvimentu lideransa no inovasaun iha funsaun publika tomak (idem)”.

Monta FP ne´ebe la obedece ba kriterius politika partidaria no aposta iha kompetencia teknika no profisional. Faktus sira reflekte ba ida ne´e duni, funcionarius publiku ka sira ne´ebe hetan acessu ba FP iha biban I Governo Constitucional obedece ba kriterius partidarias ne´e iha ligasuan iha partido iha poder. Wainhira IV Governo Constitucional, asumi komprimisu ba reforma, reforma iha FP.

Kontas no resultadu

Resultadu ne´ebe alkansa, konsegue iha tinan rua, sucessu barak husi IV Governo Constitucional, iha areas sira hanesan: reforma iha sektor Seguransa/defesa; politika social; reforma iha sektor ba jestaun financeira; kompromisu ba ukun diak liu husi harii: Komisaun Anti Korupsaun (KAK) no Komisaun Funsaun Publika (KFP). Krescimentu ekonomika no kompromisu hodi hatun kiak, hanesan problemas estrutruais, governu ida ne´e iha ninia meta hodi atinjidu iha tinan 10 ba oin. Ninia sequencia lojika husi krescimentu ekonomika no hatun ba kiak.

Interfencia iha Sektor Justisa

Iha rai ne´ebe demokratiku, ne´ebe prevaleje estado direitu, separasaun ba poderes, husi instituisaun estado nian ne´e hanesan regra basika ba principiu demorkatiku. Iha ka la iha estadu direitu-demokratiku, no respeitu ba independencia sistema judicial?

Ne´e kestaun ne´ebe mai husi lider politiku, antigo PM no lider Maioria Oposisaun. Waihira kaer ukun nudar PM, adopta diskursu ne´ebe pragmatiku. Maibe lian litik ne´ebe maka hatou maka ne´e, se los maka saltu ba ba sistem judicial? Wainhira sei PM, se maka tenta kontrola sistema judicial? Laos iha biban ne´ebe Mari Alkatiri kaer ukun iha I Governo Constitucional?

Mai ita hare no analise faktus

Laos iha biban governasuan Mari Alkatiri nian, aktus no faktus hatudu katak sistema judicial buka politizadu, kasus barak ne´ebe arquivu tiha, tamba deit suspeitus ne´ebe envolve elementus husi governu ka sira ne´ebe besik ba governu? Mos notoriu, iha ukun Mari Alkatiri, existe tentativa hodi manipula no domina sistema judicial, harii sistema ne´ebe hodi defende ba interesse poder ekonomika no politika.

Sektor Privadu

Governu ida ne´e iha ninia kompromisu ba desenvolvimentu integradu. Iha kampu desenvolvimentu ekonomika, sektor privadu, sai hanesan parceiru estadu ba desenvolvimentu ekonomika. Ne´e laos probaganda pedagocica maibe respeitu ba pratika Governu ne´e lidera husi PM Kay Rala Xanana Gusmão.

Aposta IV Governo Constitucional iha sektor privado hanesan parceiru desenvolvimentu ekonomika nacional, haktuir Vice Primeiro Ministro (VPM) José Luis Guterres waihira ba loke Semanario ho tema: ”Papel Sektor privadu ba desenvolvimentu ekonomika Timor-Leste”, halao iha loron 28 fulan Março tinan 2009, iha Salaun Delta Nova, Comoro, Dili. Haktuir tan VPM ba asuntu Sociais husi IV Governo Constitucional, “realsa importante sektor privadu ba dinamizasaun ekonomika nacional: maske hatene katak iha limitasaun ba ita nia empresarius nacionais, tamba falta rekursus ne´ebe iha, liliu rekursus financeiru no umanus. Maibe IV Governo Constitucional, iha ninia kompromisu hodi tulun ba sektor privadu hodi hasae sira nia kbiit. Aposta ida husi governu maka oinsa maka harii Banku Desenvolvimentu Nasional, atu nune bele fó tulun ba ita nia sktor privadu”.

Tuir komunikadu imprensa, husi porta voz IV Governo Constitucional, Agio Pereira, sublinya ba importancia sektor privadu ba desenvolvimentu nacional, “obstakulus bot ba Governu prende governu ho difikuldade hodi fomenta kondisaun ba krescimentu sektor privadu”. Realsa Secretario Estado do Conselho Ministro, “politika governu nian iha objektivus principais rua: despolitizar no implementa eskema equilibriu iha sektores ne´ebe ninia eskala bot ne´ebe inklusaun ba timor oan sira, ne´ebe mobiliza sektor privadu no autonomo, foti individu no kooperativa sira liu husi promosaun ba empresas kiik ona" (Hare Komunikadu ba Imprensa, 26/11/2009).

Traduz ba pratika, rejista indikadores krescimentu ne´ebe signifikativu ba sektor privadu iha Timor-Leste iha tinan rua nia laran, 2008/2009:

» Rejistu Hoteis 6 iha tinan 2007 no 66 iha tinan 2008, fó servisu ba emar hamutuk 600;

» Rejistu restaurantes (inkluindo pausadas rurais) indikou 2 iha tinan 2007 no 143 iha tinan 2008, fó servisu ba emar hamutuk 1500;

» Rejistu empresas indika 1212 iha tinan 2007, 3271 iha tinan 2008 no 1961 iha tinan 2009;

» Ne´e fó servisus ba cidadauns nasionais hamutuk 343 no cidadauns husi rai liur 32 iha tinan 2007, 387 nasionais no 61 husi rai liur iha tinan 2008 no 6392 nasionais no 596 husi rai liur iha tinan 2009;

» Numeru turistas iha Timor-Leste aumenta, liliu 11. 787 iha tinan 2006, 12. 980 iha tinan 2007 no 18.905 iha tinan 2008;

» Receitas mai husi imposto domestika sae makas ba 2, 787 miloes Dolares iha 3º trimestre tinan 2009, kompara ho ho 2, 67 miloes iha trimester hanesan iha tinan 2008. Receitas aduaneiras sae makas 4, 55 miloes dolares ba 4, 98 miloes iha trimestre rua,2008/2009. Aumenta ne´e sae iha biban ne´ebe halao dadaun reforma ba fiskal hodi hatun taxa, hatudu katak halo diak sistema ba sektor privado iha ita nia rain;

Pakote Referendum

Medidas politika ne´ebe IV Governo Constitucional foti maka Pakote Referendum (PR). Objektivu husi harii PR, husi sorin ida, hasae kbiit ita ninia grupo empresarial nasional. Husi sorin seluk, descentralizasaun ba sistema aprovisionamentu central. Ita mos sublina katak PR la deskrimina se se deit, la fahe projektus ba fihir ba kor politika no kroni sira seluk, maibe igualdade no oportunidade ba Timor aon hotu.

Exemplos konkretus-quase koordenadores PR husi distritus hotu-hotu, mesak empresarius ne´ebe iha ligasaun ba partidu Fretilin. Mos iha familiares balun husi familia eis-PM Mari Alkatiri mos hetan beneficiu husi PR.

PR ne´e mdeida ida pragmatika ne´ebe prevista iha Lei OGE2009, aprova husi Parlamento Nacional, promulga husi Presidente Republika no hatun iha Jornal da Republika. Ho razaun katak “halo transferencia publika husi Capital Desenvolvimento (CD) husi Ministerio Infra-estruturas. Tuir porta voz IV Governo Constitucional nian,” Governo de Xanana Gusmão esklarece plano ho valor 70 milhões dólares , hodi halao buat barak, harii uma ka rehabilita estradas no pontes, saneamento no escolas, halo diak liu tan instalasoens ba saúde no abastecimento ba Bé mos, no hatan ba necessidae especiais mos infra-estruturas hodi kontrola ba inundasaun, liu husi projektus diversor iha distritus sanulu resin tolu iha Timor-Leste laran (Hare Komunicado, 28/09/2009)”.

Objektivu husi PR

Ba dala uluk; hasae kbiit ita nia empresarius nacionais sira.

Kompromisu husi IV Governo Constitucional, lidera husi PM Kay Rala Xanana Gusmão, aposta makas iha sektor privadu hanesan parceiro ba desenvolvimentu ekonomka nasional.

Ba dala rua; descentralizasaun ba sistem aprovisionamentu central.

Tamba hare tuir fakta be´e iha, sistema ne´ebe centralizadu difikulta ba nivel procesu iha jestaun administrasaun no neneik i kleur. Ne´ebe bele prejudika ba projektus sira.

Ba dala tolu; descentralizasaun ba desenvolvimentu nasional.

Ho PR, desenvolvimentu bele hadait to´o ba distritus. Wainhira koncentra sistema jere maka impaktu ba desenvolvimentu ne´ebe assimetria, centrus urbanos ne´ebe iha ligasaun ho lideres ka sira be kaer sistema, hare ninia desenvolvimentu lao liu,maibe zonas rurais, ne´ebe menus ba acesu ba pode central no menus ligasaun ka loby ba central, prejudika ho atrasu ba desenvolvimentu. Hanesan defende Porta voz Governo nian, Agio Pereira, “ planu ho uniku medida ne´ebe estabelecidu ona hodi inklusaun ba sektor privadu timor oan nian; iniciativa especial hodi fó autonomia ba empresas lokais iha distritus no sub-distritus (idem)”.

Ikus liu, la iha deskriminasaun ba empresarius nasionais sira.

PR laos deskriminatroiu ba empresarius nasionais. Projketu PR beneficiaram hamutuk 700 Companhias timor oan, husi sorin ida. Husi sorin seluk, incentiva hodi dinamiza ekonomia nasional.

Governasaun ho Emerjencia

Saida maka dehan Mari Alkatiri iha ninia artigu konaba governasaun emerjencia? Iha hau nia hare no hatene, referencia ba aktus konkretus ba estado/Governo Timor-Leste. Ne´ebe?Situasuan ba emerjencia, hodi resolve problemas IDP´s (deslakadu internus), kasu peticionarius (produtos ne´ebe mai husi governasaun Mari Alkatiri nian). Ho situasaun emerjencia, oinsa maka resolve problemas post 11.02.2008, ne´ebe atakes kontra Presidente Republika no PM rasik. Iha situasuan ne´ebe emerjencia impoen estadio sitio. Ordem ba operasaun konjunta husi F-FDTL/PNTL, ho objektivu halo operasaun presusasuan ba rebeldes sira. Governasaun emerjencia ho objektivu oinsa maka dignifika Konstituisaun RDTL. Iha situasaun hanesan obriga estado hola medida hodi mantem ordem no Lei. Natural iha governasaun emerjencia.

Agrikultura no fahe trator

Modenizasaun ba ita nia agrikultura, ho objektivu oinsa maka maximiza ita ninia produto agricola. Ho fahe tratores buka oinsa maka hasae produsaun agricola. Husi sorin ida, minimiza ita ninia dependencia ba necessidade basika, hanesan fos no seluk tan. Husi sorin seluk, oinsa maka bele hamenus ka hatun kiak no desenvolvimentu iha sektor ne´ebe ninia kontribuisaun ba krescimentu ekonomika.

Analisa ba faktus, tuir dados husi Ministeriu Agricultura no Peskas (MAP). Ita hare iha tendensia ba hasae produsaun ai-han, liliu fos. Hare iha tinan 2007, produz besik 60,420 toneladas fos no koa rai/natar besik ba 31,000 hektares; iha tinan 2009, produs besik ba 105,000 toneladas fos no total koa rai/natar besik ba 45,000 hektares (hare Bulitom OGE2010). Tendencia ba hasae produsaun agricola ne´e laos teki-teki mosu deit maibe koresponde ba politika estrategika governu ida ne´e nian, oinsa maka buka moderniza sektor agricultura, liu husi fahe tratores, koa rai/natar no kuda rai gratuita.

Projektu Single Source

Saida maka hakarak dehan ho ida ne´e, Mari Alkatiri uja termu ne´ebe cita, Single Source? Iha biban nia kaer ukun, bele dehan katak iha situasaun ida governasaun emerjencia, iha projektus barak ne´ebe fó deit ba ninia kroni ka cirkulus ne´ebe haleu Mari Alkatiri , lius husi famosu lia fuan, “Single Source”. Bele foti faktus balun, iha situasaun emerjencia politika, no laos governasaun emerjencia, iha projektus hamutuk 53 iha aprovisionamentu central maka fahe deit, la liu husi procesu tenderizasaun maibe fahe deit ba empresarius sira ne´ebe maka iha ligasaun ho Partido Mari Alkatiri nian. Maibe hanesan ema dehan, la iha almoço ida maka gratis, «Fó-Simu», iha kontratu entre empresarius sira ho Partido Fretilin, kada empresarius hatama 5% ba kofre partidu nian, hodi financia kampana 2007.

Durante governasaun Mari Alkatiri, liu husi “single source“, maka Companhia Cavalo Bravo,lda, hetan direitu exklusivu ba sosa armas no kartus ba PNTL, no ikus mai, iha krise politika-militar 2006, kilat/muniçoes barak maka fahe ba Milicia Civil pro-Fretilin, ka, ho famoso naran «Esquadrão da Morte de Alkatiri».

Liberdade ba imprensa

Mari Alkatiri iha ninia hakerek mos kestiona konaba «Liberdade ba impresa» iha Timor-Leste, tamba koloka problema maka Governu ne´ebe lidera husi PM Kay Rala Xanana Gusmão. Tuir Mari Alkatiri, “Governu Xanana buka kontrola media. Kontrola totalmente TVTL (hare artigo Mari Alkatiri nian, Timor Post, 16/11/2009)”. Se memoria la faila, se maka halo presaun kontra, wainhira media kritika medidas balun governu nian no politika governu nian? Se maka telefon e ba lideres media sira hodi ameaça no halo chantagem? STL, iha biban Mari Alkatiri kaer ukun, sai vitima ba preseguisaun politika, liu husi, hasai ka duni sai STL husi ninia knua ne´ebe okupa iha Kolmera. Se maka liu husi meius no kustu hotu hodi kontrola media, liu husi dalan oi-oin, liliu introdus ka hatama iha Codigo Proceso Penal (CPP), figura ida naran «Kriminalizasaun ba media ka journalista sira», wainhira journalista ka media hatun artigus ka nuticias ne´ebe maka kritika Governo ka entidades Governu nian, ameasa hodi ba hela iha Hotel Fitun Lima, LP Bekora? Mari Alkatiri utiliza instrumentu estadu hodi halao preseguisaun politika.

Sorte, eis-Presidente Republika, Kay Rala Xanana Gusmão veto tiha CPP. Se maka, foin dadaun, dere arame liman ba eitor balun tamba deit jornais hatun nuticias ka berita konaba posisaun kritika Mari Alkatiri konaba Pakote Referendum maibe maun alin balun mos hetan Pakote Referendum? No ameasa atu lori ba Tribunal. Saida maka akontece, se Mari Alkatiri maka kaer ka lidera IV Governo Constitucional? Nia se halo no halao politika ba preseguisaun ba media, tamba nia alergia ba kritikas. Dehan editor Jornal ida katak, ”PM Kay Rala Xanana Gusmãom nunka telefone mai ami ka presiona ami,tamba deit hakerek ka hatun nuticias ne´ebe kritika ba nia”.

Governu ida ne´e, lidera husi PM Kay Rala Xanana Gusmão, iha mos kompromisu, hodi fó tulun ba desenvolve media ka pers nasional. Akordo ne´ebe estabelece ona husi Timor-Leste Press Club (TLPC) ho Governo, buka oinsa maka ajuda media sai hanesan parceiru ba desenvolvimentu no haklaken informasaun ba to´o base. Governu iha kompromisu atu lori ba oin procesu desenvolvimentu, media sai haensan parceiru importante ida.

Lian litik ne´ebe maka Mari Alkatiri foti maka ne´e, dehan Governu kontrola media maibe media sira barak maka kritika ba politika balun Governu ida ne´e nian. Hanesan Tempo Semanal (TS), hola parte ba membrus TLPC, sempre kritika ba buat balun la los husi governu.

Labele partidariza eleisaun ba Lideres Komunitarius

Tuir especialista balun iha ciencia politika katak “faktu la envolve partidu politiku iha eleisaun ba lideres komunitarius, ne´e avansu bot ida no sai hanesan paradigma foun ida maka implementa iha rai ida ne´e. Lei ka ukun fuan konaba ida ne´e klaru los, partidus politikus labele envolve iha eleisauns ba lideres komunitarius, oinsa maka lider partidu ida bele mai reklama katak nia maka manan ka borong?"

Buat ida maka ne´e, leitura konaba resultadu eleisaun lideres komunitarius ne´e diversifikadu. Posisaun Mari Alkatiri nian, reklma katak ninia partidu maka manan hotu, no traduz ba pratika, votu protestu ba IV Governo Constitucional ne´ebe lidera husi PM Kay Rala Xanana Gusmão. Neduni husu ba Presidente Republika, konvoka eleisaun antecipada.

Husi sorin AMP, vitoria iha eleisaun ba lideransa komunitaria ne´e ba povo, ho argumentus rua (2), ida; tuir lei, labele envolve partidu politiku iha eleisaun ne´e. Rua; eleisaun klaru no dehan lolos kedan ba lideransa komunitaria.

Iha perspektiva ida ne´e, imajen lider nian importante, ninia kapacidade hodi halao knar no ninia servisu lor-loron, sai hanesan lalenok ba povo hodi fihir no hili. Iha kasu barak, sira cefe sukus antigos barak uluk husi Fretilin maka re-eleitu fali, iha faktu povu vota ba nia, laos signifika katak vota ba partidu ne´ebe nia hola parte ka pertence ba. Se kandidatu cefes sukus maka ba ho bandeira partidu A ka B, dala ruma povo sei la vota tan karik, tamba povo vota ho konsciencia, vota ba paz no estabilidade, laos ona vota ba sira ne´ebe maka ninia lideransa buka maka sobu, buka maka soran, buka maka vinga/odio. Hanesan haktuir Secretario de Estado da Politica Energetica (SEPE) iha ninia deklarasaun wainhira haksesuk malu konaba OGE2010 iha especialidade hodi hatan ba Oposisaun katak: ”Povo la pertence ba partido politiku maibe pertence ba ninia konsciencia(Hare TVTL, 25/1172009)”.

*Editor Forum Haksesuk!

Versaun Tetun, hatun iha STL edisaun (9 i 10/12, paj. 14) no versaun Portugues hatun iha Jornal Nacional Diario (JND) edisaun (9/12, pajs. 4 i5)!

20091206

IV Governo Constitucional ou Aliança Maubere para o Progresso (AMP)-I Parte

Antonio Ramos Naikoli*

Quando era Primeiro-Ministro e liderava o I Governo Constitucional, demonstrou ser um lider com enorme sentido do Estado, uma vez que, na compilação dos seus discursos, reflectia um enorme pragmatismo. Mari Alkatiri, tem uma visão mais pragmática. Ao mudar para o campo da oposição, passou a optar por um discurso mais ideológico e destinado ao consumo político interno. Quem leia a ficha leitura sobre o livro de Mari Alkatiri, «O Caminho do Desenvolvimento, edição Lidle, Lisboa, 2006», notará a enorme transformação de um discurso pragmático para um discurso mais ideológico e com destino ao consumo político interno.

Na véspera da comemoração dos seus 60 anos (26.11.2009) Mari Alkatiri enfrentava alguns desafios. Por um lado, o de entrar na terceira idade, sendo um processo natural ao atingir este idade. Do ponto de vista económico, Mari Alkatiri, além de usufruir de uma pensão vitalícia, como ex-titular também se pôde registar, no Ministério da Solidariedade Social (MSS), como novo beneficiário das pensões para idosos. Por outro lado, o desafio politico que Mari Alkatiri está a enfrentar, com a passagem da liderança do partido à nova geração. Não foi fácil, e o primeiro teste foi a conferência do partido Fretilin do Distrito Díli, nos dias 7 e 8 de Novembro passado. Arsénio Bano, o candidato favorito e apoiado por Mari Alkatiri, foi derrotado nas urnas por Gregório Saldanha. A leitura política que podemos tirar como correlação directa, é que o discurso e a estratégia adoptados pela liderança da Fretilin não têm aceitação dentro da Fretilin. A cidade de Díli. poderá servir como barómetro de análise e medir a força e implementação de uma força política.

Em resposta, Mari Alkatiri, marcou a agenda nacional através de um artigo que escreveu, com o título “IV Governo Constitucional ou Sociedade Unipessoal, Lda”, no qual teceu duras críticas contra todas as medidas do IV Governo Constitucional.
E espera devolver a moral aos militantes através da conferência que decorreu nos dias 5 e 6 de dezembro de 2009.

Neste artigo, pretendemos responder a alguns argumentos apresentados por Mari Alkatiri no seu artigo, que inspiram qualquer leitor a fazer exercícios académicos.

Crescimento económico

Para Mari Alkatiri, ex-PM e eterno Secretário-Geral da Fretilin, o resultado obtido foi posto em causa, no campo da economia, pelo IV Governo Constitucional liderado pelo Primeiro-Ministro Kay Rala Xanana Gusmão.
O argumento central de Mari Alkatiri, reflecte a posição dum político que escreve um artigo com o único objectivo de consumo político.

Mari Alkatiri utiliza os indicadores sociais como arma para rebater o resultado do crescimento alcançado na economia. Temos de compreender que Mari Alkatiri não foi e não é um economista de formação académica, apesar do seu percurso político como Primeiro-Ministro do I Governo Constitucional em acumulação com o cargo de Ministro da Economia e Desenvolvimento.

Podemos estabelecer uma relação de causalidade, entre o crescimento económico e o impacto na redução da pobreza. Segundo a previsão, se se mantiver o actual ritmo de crescimento económico, esse indicador irá gerar um impacto de redução da pobreza, para metade, nos próximos dez anos.

As reformas deste Governo, principalmente a reforma de gestão financeira, contribuíram para ultrapassar grandes obstáculos de uma gestão financeira morosa, herdada do anterior governo liderado por Mari Alkatiri. O investimento nos sectores produtivos e os incentivos aos sectores económicos não petrolíferos, poderão contribuir para o maior crescimento e, em sequência lógica, para o crescimento económico.
.
O Orçamento Geral do Estado para 2010, corresponde à estratégia de desenvolvimento do IV Governo Constitucional, ao apostar no sector humano e social, por uma lado, e por outro lado, aposta nos sectores de desenvolvimento económico. A educação, saúde e solidariedade social são sectores que este governo assumiu como compromisso expresso, atráves do Programa do IV Governo Constitucional.
O desenvolvimento económico e a meta a atingir pelo crescimento económico é, no mínimo, de 8%.

Governação por decreto

Segundo a Constituição da RDTL, no artigo 2º (Soberania e Constitucionalidade, nº.2): “O Estado está subordinado à Constituição e às Leis”. E (continua no nº.3), “As Leis e os demais actos do Estado e do poder local só serão válidos se estiverem conforme a Constituição”.

Numa modesta interpretação, o PM pode exercer as suas funções, enquanto não contrariar a Lei e Constituição da República. E também são válidos, os actos governativos, que estejam em conformidade com as Leis e a Constituição da RDTL.

Função Pública

Uma das prioridades da reforma do IV Governo Constitucional foi a de estabelecer a Comissão da Função Pública (CFP), cujo principal objectivo é avançar com a reforma do sector da função pública. Na sua alocução, por ocasião da tomada de posse dos Comissariados da Comissão Função Pública, o PM Kay Rala Xanana Gusmão, realçou que, “com o estabelecimento da Comissão da Função Pública será reforçada a capacidade institucional da Administração Pública, para defender os interesses do Estado e melhorar a prestação dos serviços públicos, a “par e passo” com o desenvolvimento dos mecanismos de boa governação que temos vindo a implementar, comfirmando a vontade deste Governo de executar escrupulosamente aquilo a que se comprometeu (Discurso do PM,15/08/2009)”.

Acrescentou ainda o PM no seu discurso: “O objectivo da CFP, que foi proposta pelo Governo e aprovada pelo Parlamento Nacional, é o de assegurar - uma função pública baseada no mérito e com alto padrão de integridade e profissionalismo; uma função pública que ofereça serviços de qualidade para o Estado e para o povo de Timor-Leste; uma gestão eficiente, efectiva e económica do desempenho da função pública; o tratamento justo e razoável dos trabalhadores da Função Pública e o desenvolvimento da liderança e inovação em toda a função Pública (idem)”.

Montar uma função pública que não obedece aos critérios de política partidária mas aposta nas competências técnicas e profissionais. Os factos reflectem isso: muitos funcionários públicos e, em grande parte, aqueles que tiveram acesso à Função Pública no tempo do I Governo Constitucional, obedeciam principalmente a critérios partidários, através da ligação ao partido no poder. Ao contrário, o IV Governo Constitucional, assumiu como um dos seus compromissos, a reforma da Função Pública.

Contas e resultados

Como resultado disso, foram conseguidos, em dois anos, inúmeros sucessos do IV Governo Constitucional, nas seguintes áreas: a reforma nos sectores da Segurança/Defesa e Políticas Sociais; a reforma no sector da Gestão Financeira; e compromisso de boa governação através de criação das comissões - Anti Corrupção e Função Pública. O crescimento económico e o compromisso de reduzir a pobreza, são questões estruturais em que este governo apostou, de acordo com as metas a atingir nos próximos 10 anos. Como já explicámos, há uma consequência lógica entre o crescimento económico e a redução da pobreza.

Interferência no sector da justiça

Num país democrático, no qual prevalece o Estado de Direito, a separação de poderes entre as instituições do Estado é uma regra básica do princípio democrático. Existe ou não um Estado de Direito democrático, no respeito pelas independências do sistema judicial?

Eis a questão que vem de um líder político, antigo PM e líder da maior oposição. Quando era PM, adoptava um discurso pragmático. Mas a questão que coloca agora, é quem assalta o sistema judicial? Quando era PM, quem tentou controlar o sistema Judicial? Politizá-lo? Não foi no tempo em que Mari Alkatiri chefiava o I Governo Constitucional?

Vamos analisar os factos

Não foi no tempo da governação de Mari Alkatiri, que os actos e factos demonstravam que o sistema judicial era politizado, havendo muitos casos que foram arquivados, porque os suspeitos envolvidos eram alguns elementos do governo ou próximos do governo?
.
É notório que, no reinado de Mari Alkatiri, existiu a tentativa de manipular e dominar o sistema judicial, criando um sistema para defender os interesses do poder económico e político.

Sector privado

Este governo tem como seu compromisso o desenvolvimento integrado. No campo do desenvolvimento económico, o sector privado, foi, é e será sempre o parceiro do Estado no desenvolvimento económico. Esta não é apenas uma propaganda demagógica mas diz respeito às práticas deste Governo liderado pelo Primeiro-Ministro Kay Rala Xanana Gusmão.

“Aposta do IV Governo Constitucional no sector privado como parceiro de desenvolvimento económico nacional”, afirmou o Vice Primeiro-Ministro (VPM) José Luís Guterres na abertura do seminário subordinado ao tema “Papel do Sector Privado para o Desenvolvimento Económico de Timor-Leste”, que decorreu no dia 28 de Março de 2009, no Salão da Delta Nova, Cômoro, Díli. Continua o VPM para os Assuntos Sociais do IV Governo Constitucional, “realçar a importância do sector privado na dinamização de economia nacional. Isto, apesar de reconhecer as limitações do tecido empresarial nacional, devido à escassez de recursos de que dispõe, nomeadamente os recursos financeiros e humanos. Mas o IV Governo Constitucional, assumiu o compromisso de ajudar o sector privado a desenvolver-se. Uma das apostas do governo, ao criar um Banco Nacional para o Desenvolvimento, tem como objectivo ajudar o sector privado nacional”.

Segundo o Comunicado de Imprensa, do porta-voz do Governo, Ágio Pereira, que sublinha a importância do sector privado para o desenvolvimento nacional, “um dos maiores obstáculos para o Governo prende-se com a dificuldade em fomentar condições para o crescimento do sector privado”. Realçou o Secretário de Estado do Conselho de Ministros: “as nossas políticas têm dois objectivos principais - despolitizar e implementar um esquema de equilíbrio nos projectos de grande escala para a inclusão de timorenses, conforme for apropriado, de modo a mobilizar o sector privado; e autonomizar indivíduos e cooperativas, através da promoção de pequenas empresas (ver Comunicado da Imprensa, 26/1172009)”.

Estes objectivos traduziram-se, na prática, por indicadores de crescimento bastante significativos do sector privado em Timor-Leste, nos últimos dois anos, 2008/2009:
  • O registo de hotéis era de 6 em 2007 e de 66 em 2008, dando emprego a 600 cidadãos.
  • O registo de restaurantes (incluindo pousadas rurais) era de 2 em 2007 e de 143 em 2008, dando emprego a 1.500 pessoas.
  • O registo de empresas era de 171 em 2007, de 850 em 2008 e de 949 em 2009.
  • O registo de microempresas era de 1212 em 2007, de 3271 em 2008 e de 1961 em 2009.
  • Estas empregaram 343 cidadãos nacionais e 32 cidadãos estrangeiros em 2007, 378 nacionais e 61 estrangeiros em 2008 e 6392 nacionais e 596 estrangeiros em 2009.
  • O número de turistas em Timor-Leste tem vindo a aumentar, registando nomeadamente 11.787 em 2006, 12.980 em 2007 e 18.905 em 2008.
  • As receitas provenientes de impostos domésticos aumentaram para 2,787 milhões de dólares, no 3º trimestre de 2009, comparativamente com 2,67 milhões, no correspondente trimestre de 2008. Ao mesmo tempo, as receitas aduaneiras aumentaram, de 4,55 milhões de dólares para 4,98 milhões nos mesmos trimestres respectivos. Estes aumentos foram conseguidos apesar da redução das taxas introduzida com a nova reforma fiscal, reflectindo uma melhoria dos sistemas para o sector privado.
Pacote referendo

Uma das medidas políticas do IV Governo foi o “Pacote Referendo”. O objectivo da criação do PR foi, por um lado, o de incrementar a capacidade do tecido empresarial nacional. E, por outro lado, a descentralização do sistema de aprovisionamento central. Temos de sublinhar que o “Pacote Referendo”, não pratica a discriminação na concessão dos projectos; um dos critérios utilizados pelo governo, foi o da igualdade de oportunidades e não é concedido com base em critérios de política partidária.

Exemplos concretos - quase todos os coordenadores distritais do “Pacote Referendo”, são empresários ligados à Fretilin. E até os familiares do antigo Primeiro-Ministro Mari Alkatiri, também beneficiam com o “Pacote Referendo”.

O “Pacote Referendo” (PR) foi uma medida pragmática e prevista na Lei do Orçamento Geral do Estado (OGE) 2009, aprovado pelo Parlamento Nacional, promulgada pela Presidência da República e publicada no Jornal da República.
.
Essa é a razão de se efectuar transferência pública do Capital do Desenvolvimento (CD) do Ministério das Infra-Estruturas. O porta voz do IV Governo Constitucional, realçou a importância de “o Governo de Xanana Gusmão esclareceu o plano no valor de 70 milhões de dólares para, entre outras coisas, construir e/ou reabilitar estradas e pontes, saneamento e escolas, melhorar instalações de saúde e de abastecimento de água, e dar resposta a necessidades especiais, tais como as relativas a infra-estruturas de controlo de inundações, por via de projectos diversos nos treze distritos de Timor-Leste (ver Comunicado, 28/09/2009)”.

Objectivos do Pacote Referendo

Em primeiro lugar; o de incrementar a capacidade do tecida empresarial nacional.

O compromisso do IV Governo Constitucional, liderado pelo Primeiro-Ministro Kay Rala Xanana Gusmão, aposta no sector privado como parceiro do desenvolvimento económico nacional.

Em segundo lugar, a descentralização do sistema de aprovisionamento central.

Segundo se constata nos factos, o sistema centralizado dificultava o processo ao nível da gestão da administração e tornava-a muito morosa, podendo, ainda, prejudicar alguns projectos.

Em terceiro lugar, a descentralização do desenvolvimento nacional.

Com o PR, o desenvolvimento abrangerá todos os distritos. Uma vez que a concentração do sistema gera impactos de assimetria do desenvolvimento, tendo os centros urbanos o lobby e ligações com os líderes centrais, o que torna o seu desenvolvimento mais notório; Por seu turno, as zonas rurais, com menos acesso ao poder central e menos ligações com o sistema, são prejudicadas com o atraso do desenvolvimento. Como defendeu o porta-voz do IV Governo, Agio Pereira, “o plano é único na medida em que foi estabelecido para a inclusão do sector privado timorense, tendo uma iniciativa especial para autonomizar empresas locais nos distritos e sub-distritos (idem)”.

E, por último, a não discriminação dos empresários nacionais.

O “Pacote Referendo” não é discriminatório perante os empresários nacionais.
O projecto “Pacote Referendo” beneficia à volta de 700 companhias timorenses, dinamizando, assim, a economia nacional.

Governação de emergência

O que refere Mari Alkatiri no seu artigo sobre a governação de emergência? No meu entender, referencia alguns actos concretos deste Governo. Quais? Refere a situação de emergência, como o problema dos IDP´s e o problema dos Peticionários (ambos produto da governação Alkatiri). As medidas tomadas para resolver a situação de emergência, decorrente dos factos de 11.02.2008, ataques ao Presidente da República e ao PM, acabou por impor o estado de sítio. Ordenou ainda a operação conjunta entre F-FDTL e PNTL, com o objectivo de efectuar uma operação de persuasão contra os ditos rebeldes. A governação de emergência, cujo objectivo foi o de dignificar a Constituição da República Democrática de Timor-Leste, obrigou, dadas as circunstâncias, o Estado a tomar medidas concretas para manter a ordem e a lei. Medidas muito naturais numa governação de emergência.

Agricultura e distribuição dos tractores

A modernização da nossa agricultura, tem como objectivo maximizar o nosso produto agrícola. Com a distribuição dos tractores pretendeu-se aumentar a produção agrícola. Por um lado, minimizar a dependência das necessidades básicas e, por outro lado, com o objectivo de reduzir a pobreza e desenvolvimento do sector produtivo que contribui para o crescimento económico.

Analisemos os factos, segundo os dados do Ministério da Agricultura e Pescas (MAP). Nota-se a tendência de crescimento da produção de arroz: em 2007, produziram-se cerca de 60,420 toneladas de arroz e o total de área cultivada de arroz, andava por volta dos 31,000 hectares; enquanto que em 2009, se produziram à volta de 105,000 toneladas de arroz e o total de área cultivada de arroz rondou os 45,000 hectares (ver o Boletim Informativo, OGE2010). A tendência de crescimento da produção agrícola não aconteceu por acaso, traduzindo sim uma politica estratégica deste Governo, a de modernização do sector da agricultura, através da distribuição de tractores e do cultivo das terras gratuitamente.

Projectos Single Source

O que pretende, Mari Alkatiri com o termo citado, Single Source? No tempo da sua governação, podendo ser numa situação de governação de emergência, existem vários projectos concedidos aos croni ou círculos em volta de Mari Alkatiri, através do famoso ‘single source’. Citando alguns, numa situação de emergência política, e não direi governação por emergência, à volta de 53 projectos, no aprovisionamento central, não passaram pelo processo de tenderização mas pela distribuição aos empresários ligados ao partido de Mari Alkatiri. Como contrapartida, estes empresários contribuíram com 5% para os cofres do partido. O objectivo da governação de emergência ou situação política de emergência, foi aliás o de financiar a campanha política da Fretilin em 2007, campanha presidencial e legislativas.
Foi durante a governação de Mari Alkatiri, por via de ‘Single Source’, que a companhia Cavalo Bravo, Lda, teve o direito exclusivo da compra de armas para a PNTL e, posteriormente, na véspera da crise de 2006, as distribuiu pelas milícias civis, pró-Fretilin, ou seja, o mais famoso «Esquadrão da Morte de Alkatiri».

A liberdade de Imprensa

Mari Alkatiri também questionou a liberdade da imprensa em Timor-Leste, pondo em causa o Governo liderado pelo PM Kay Rala Xanana Gusmão. Segundo Mari Alkatiri, “o Governo de Xanana tudo tem feito para controlar a média. Controla totalmente a TVTL”. Se a memória não me falha, quem fez pressão sobre a média, enquanto esta criticava as medidas e políticas do governo? Quem telefonou aos líderes da média, ameaçando e chantageando? O STL, no tempo do reinado de Mari Alkatiri, foi vítima da perseguição, tendo-lhe sido retirado o espaço que ocupava em Colmera.
Quem tentou, a todo o custo, controlar a média, atráves da introdução no Código Penal, da «figura de criminalização», enquanto os jornalistas ou a média publicavam artigos ou notícias, ameaçando que poderiam ir viver para o Hotel Becora LP (Prisão de Becora)? Alkatiri utilizava o instrumento do Estado para efectuar perseguição política.

Ainda bem que, o antigo Presidente da República, Kay Rala Xanana Gusmão vetou o Código do Processo Penal (CPP).
Quem, ainda recentemente, telefonava a alguns editores ou directores de jornais para manifestar o seu descontentamento perante algumas notícias relacionadas com a posição de Mari Alkatiri sobre o “Pacote Referendo”? E ameaçava levá-lo a Tribunal?
.
O que aconteceria, se fosse Mari Alkatiri a liderar o IV Governo Constitucional? Será que não desenvolvia uma política de perseguição à média?
Dizia o editor desse Jornal: “o PM Kay Rala Xanana Gusmão, nunca telefonou para nós para pressionar, por causa de notícias que o criticavam”.

Este Governo, liderado pelo PM Kay Rala Xanana Gusmão, tem como seu compromisso, ajudar a desenvolver a média ou imprensa nacional. O acordo estabelecido entre o Timor-Leste Press Club (TLPC) e o Governo, pretende ajudar a disseminar a informação até às bases. O Governo compremeteu-se a levar avante o processo de desenvolvimento, no qual o papel da média tem muita importância.

A questão que Mari Alkatiri levantava, está assim posta em causa, ao constatar que, os próprios jornais, e a média em geral, criticaram duramente algumas políticas e medidas deste Governo. No caso do Tempo Semanal (TS), um dos membros do TLPC, por exemplo, teceu duras críticas contra algumas medidas do IV Governo.

Não partidarização das eleições dos líderes comunitários

Para alguns especialistas em ciência política, o facto de não se incluir os partidos políticos nas eleições locais, foi considerado um passo importante e um novo paradigma. A lei foi clara: não havendo envolvimento dos partidos políticos nas eleições dos líderes comunitários, como poderia um líder partidário reivindicar a vitória do seu partido?

Uma coisa é certa, as leituras sobre o resultado da eleição para os líderes comunitários foram diversificadas. A posição de Mari Alkatiri, foi a de reclamar a vitória do seu partido a qual traduzia, na prática, o protesto contra o IV Governo Constitucional liderado por Kay Rala Xanana Gusmão. E, nesse sentido, exigiu ao Presidente da República que convocasse eleições antecipadas.

Do lado dos partidários da AMP (Aliança Maioria Parlamentar), a vitória foi do povo, com um duplo argumento: primeiro, e segundo a Lei, o não envolvimento dos partidos políticos na eleição dos líderes comunitários; segundo; a eleição para a liderança comunitária.

Nesta perspectiva, é importante a imagem de um líder, a sua capacidade e performance no trabalho. Em muitos casos, os antigos líderes comunitários, que eram da Fretilin, só pelo facto do povo ter votado neles, não significa que votou no partido a que eles pertencem. Como disse o Secretário de Estado da Política Energética (SEPE), Avelino Coelho, na sua intervenção no debate sobre o OGE2010, na sua especialidade, “o povo não pertence a qualquer partido politico, mas pertence à sua consciência (ver TVTL, 25/11/2009)”.

*Editor do Forum Haksesuk!

20091202

Pakote Referendum Tuir Mari Alkatiri: Simu Nasi bungkus vs fahe nasi bungkus(2)

(Companhia Fortuna Uni Pessoal, lda)

Husi Alberto Reis Maklear*

Legalidade

Tuir Lei aprovisionamentu iha Ministeriu Finansas (MF) konaba tenderizasaun ba projektus tenke liu procesu ida no preence ba kriterius balun ne´ebe hakerek ona iha ne´eba. Tuir ka kumpri ona ninia kriterius legais no importante ba ninia objektivu rasik, ba desenvolvimento, prospreriadade ba rai no ba povo ida ne´e rasik. Neduni konaba Simu no fahe Nasi bungkus ne´e kumpri ka lae kriterius no requisitus legais?

Simu Nasi Bungkus ka 53 projektus , kontra Lei ne´e vigora iha Aprovisionamento central iha Ministerio Finanças nian. Tamba, Ida; simu projektus la liu husi tenderizasaun ka konkursu publiku ida. Procesu la transparente, bolu sub-subar ka halibur deit empresarius ne´ebe iha ligasaun kor partidu ka ligasaun ba Fretilin. Empresarius sira ba simu nasi bungkus hamutuk 53 projektus la liu husi tender no kada projektus fó 5% ba kofre Partidu Fretilin. Se projektu ida minimu hetan 2 Milaun dolar Amerikanu, basta halo kalkula Matematika deit hodi hetan osan hira maka tama ba kofre partido hodi financia kampanha politika iha tinan 2007.

Fahe Nasi Bungkus ka Pakote Referendum, hare ba ninia legalidade tuir Lei, tamba halo transferensia husi Kapital Desenvolvimentu (KD) husi OGE2009 Ministeriu infra-estrutura. Hola medida ida ne´e ho base ba Dekreto Lei No. 29, 28.10.2009, “konaba aprovisionamentu especial ba projektus perioritarias”. Hare husi aspektus Legais (juridika) kumpri duni requecitus sira iha.

Deskriminasaun

Simu nasi bungkus ka 53 projektus, ne´e pratika deskriminasaun, tamba fahe deit ba empresarius ne´ebe iha ligasaun ba kor partidu ka militante partidu Fretilin nian. Empresarius ne´ebe maka la iha kompromisu i nem ligasaun kor partidu hanesan Mari Alkatiri automatikamente exkluidu.

Fahe Nasi bungkus ka Pakote Referendum, la deskrimina kor partidu politiku, nia husi AMP ka partidu ne´ebe deit. Hare deit iha koordenador Pakote Referendum iha distritus sira barak liu maka mai husi partidu Fretilin i mos balun husi partidariu AMP nian. Iha ne´e ilustra katak medidas ne´ebe maka Governu AMP foti la deskrimina hanesan 53 projektus ne´ebe hasai hodi fó deit ba empresarius Fretilin nian.

Koncentrasaun ba riku no soin

Simu nasi bungkus ka 53 projektus fahe deit ba empresarius ne´ebe iha ligasaun ba kor politika ninia konsekuensia maka ne´e, riku no soin ne´ebe koncentra deit iha ema lubung ida ka elites grupo kiik ida maka iha ligasaun ba Fretilin. Koncentrasaun riku no soin, ne´e halo sala barak maibe habadak ba rua deit.

Ida; kontra principiu Konstituisaun RDTL nian, ne´e proklama katak kontra monopoliu ba riku no soin. Riku no soin buka fahe ba ema hotu, la hare klasses sociais oi-oin, la deskrimina ba rasa no relijiauns. Bolu empresarius ligadu ba Fretilin hodi simu 53 projektus ne´e kontra rasik principius K-RDTL nian. Se ita hotu bele imajina tok, se iha lejislativa 2007 Presidente Republika bolu Fretilin maka forma IV Governo Konstitucional, ninia konsekuencia maka ne´e: oras ne´e laos tan 53 projkektu maibe 700 projektus bele fahe deit ba Companhia 10 + 1 (Fortuna Uni Pessoal, Lda). Fortuna Uni Pessoal, Lda (foin harii besik fulan hirak nia laran), ne´e Companhia foun ida ninia areas ba negicios maka: Konstrusaun,Hotelarias i Grafikas, ninia direkto maka Mari Alkatiri rasik. Bele kalkulu deit riku no soin Timor-Leste nian bele monu deit iha grupos oan ida no klan ida maka monopoliu hotu,ekonomika,politika no Sistema Judicial.

Rua; kontra rasik ideologia ne´ebe maka partidu Fretilin adopta iha ninia doutrina no hananu liu husi diskursu ho lia fuan mesak murak hanesan, ami maka lori povo Maubere nia naran, ami maka kontra explorasaun husi ema ba ema, kontra kapitalista ne´ebe monopoliu riku no soin. Hare iha pratika, grupu elites kiik oan ida maka sai fali «grupo Burgues» iha proletariadu sira nia let. Lori povu nia naran maibe hanehan dadaun povu, explora dadaun povu.

Fahe Nasi bungkus ka pakote referéndum, la deskrimina empresarius Timor oan, hotu-hotu hetan, hamutuk 700 companhias maka hetan beneficius husi Pakote Referéndum mai husi kor partidu hotu-hotu,husi rejiaun no distritos hotu-hotu. Ninia fins,oinsa maka desenvolvimentu ne´e bele lao ba to´o baze. Hasae kbiit empresarius nasionais sira nian. Tamba Ukun Rasik An atu hadia emar barak nia moris, hadia neneik maibe bebeik!

Pakote Referendum Tuir Mari Alkatiri:Simu Nasi bungkus vs fahe nasi bungkus (1)
http://forum-haksesuk.blogspot.com/2009/11/pakote-referendum-tuir-mari-alkatiri.html

* Servisu nudar Aileba iha Merkado Taibesi!