VISAO MISAO OBJECTIVO HAKSESUK BOLA FH KKN HOME FH LPV ARTIGOS FH MUZIKA LIA MENON FH RESPONDE

20080131

ANULASAUN KARTA DE KAPTURASAUN BAA ALFREDO REINADO

Husi: Filipe Rodrigues Pereira

Prosesu buka solusaun ba kazu Major Alfredo Reinado no kazu Petisionario to’o ohin loron sei halo publiku sai konfundi bo’ot. Publiku sidauk hare progresu ida siknifikadu. Prosesu buka solusaun baa kazu nee hasoru mos falhasu balun, hanesan diskontenti entre elemento komunidade nebee mak uluk kolabora hodi buka solusaun mos baa problema grupo Major Alfredo-Petisinario, no iha fatin seluk mosu diferensas opinioins e aksaun husi komponente instituisaun estadu nian.

Ita tomak akompanha hela katak to’o ohin loron governo no estadu buka nafatin atu hodi buka resolve problema nee, tamba hot-hotu sinti katak kazu Major Alfredo ho petisionario sai hanesan problema ida ho ninia risku boot, se wainhira governo ho estadu la haka’as a’an atu buka resolve problema nee ho lais no diak. Wainhira problema nee rai no budu hela, maka sei sai ‘bom waktu’ baa nasaun Timor-Leste iha futuru.

Wainhira governo no estadu sinti katak problema nee todan iha futuru mai, maka komponente hot-hotu iha nasaun nee nia laran tenki buka no koloka a’an nudar stimulator hodi nunee bele ajuda buka no dudu finalizasaun solusaun ida komprehensivu ba problema nee, atu nunee nasaun nee bele buka hala’o desenvolvimentu vida ekonomiku povu nian iha biban oin mai.

Ita hatene katak, alem de diferensas seluk nebee mosu entre grupo Major Alfredo no governo-estadu, iha kazu fundamental ida mak hanesan karta kapturasaun nebee Tribunal Distrital hasai hodi husu atu kaptura Major Alfredo, karta de kapturasaun nee sei validu to’o presenti.

Eskritor hare katak progresu ida diak hodi buka solusaun baa problema nee, iha parte ida, maka Presidente da Republika nudar chefe de estadu bele husu baa Tribunal de Rekursu atu anula ou dada tia karta de kapturasaun baa Major Alfredo ho nia grupu. Presidente da Republika iha kompetensia atu husu baa Tribunal de Rekursu hodi anula/dada karta de kapturasaun ho razaun ida deit: interese nasional. Interese nasional buat ida importante no tenki tau iha buat hotu nia leten. Tuir eskritor nia hare, interese nasional mak siguransa no estabilidade (ketertiban umum) baa nasaun. Iha parte seluk, Tribunal de Rekursu rasik bele mos hola inisiativa hodi anula ou dada karta de kapturasaun nebee Tribunal Distrital hasai.

Anulasaun baa karta de kapturasaun baa Alfrdo buat nee importante teb-tebes baa eksistensia instituisan Tribunal nian, tamba wainhira la’iha anulasaun, maka karta de kapturasaun nee bele satan grupro Alfredo ho grupo petisionario hodi hakat baa meza dialogu, ou wainhira la’iha anulasaun baa karta de kapturasaun nee, Tribunal firme nafatin ho ninia pozisaun, maibe dialogo hala’o nafatin tamba Presidente da Republika, Governo no instituisaun Parlamentar iha konkordansia ida hanesan, maka publiku bele sai kunfundi liu tan, tribunal hasai/halo produsaun maibe folin la’iha. Ida nee dilemma boot baa instituisan judicial.

Ita hotu presiza hatene mos katak la’iha intituisaun ida bele hamrik no hala’o ninia k’nar mesak se la’hetan tulun ka kolaborasaun husi instituisan seluk. Tribunal ninia liman no ain mak Policia no Prokurador Jeral. Se tribunal la hetan kolaborasaun diak husi Polisia no Prokurador Geral maka produtu husi tribunal sei la iha folin, sei la hetan eksekusaun. Ita presiza kria sinkronizasaun de trabalho entre funsaun instituisaun estadu no governo nian. Sinkronizasaun la siknifika katak intervensaun. Tamba se wainhira la’iha sinkronizasaun entre instituisaun governo no estadu maka funsaun instituisaun balun sei la’o ho kudeik.

Ligado baa kazu Major Alfredo nian, Tribunal bele toma fali medidas foun ruma baa kazu nee wainhira iha ona solusaun politika ida final baa problema nee. Interese Tribunal nian, especialmente baa kazu Major Alfredo bele ‘entrega’ provisoriamente baa Presidente da Republika atu lori baa meza dialogo, tamba Presidente da Repblika maka chefe de estadu. Importante baa nasaun mak nee, presiza solusaun ida lais no diak baa problema nee. Problema nee naruk maka sei tau estabilidade nasaun nian iha taru nia laran.

Eskritor hare katak Governo, Estadu nunee mos ho komunidade nasional Timor-Leste to’o iha konklusaun ida, problema grupo Major Alfredo no Petisionario sei sai nudar problema ida ho ninia rezonansia konflitu bo’ot no naruk iha futuru, se no kazu la buka resolve ho lais no diak. Wainhira ita hotu aseita ho konklusaun nee maka ita koalia kona baa interese nasional nasaun nian.

Maka ho razaun interese nasional, komponente tomak iha nasaun laran, inklui mos instituisaun judisial to’o ona tempu atu buka hodi dudu mos prosesu nee baa oin, atu nunee iha tempo badak nebee mai, nasaun Timor-Leste bele hetan solusaun ida komprehensivu baa kazu grupo Major Alfredo no kazu Petisionariu.


Instituisan judicial la divia preokupa barak kona baa asuntu anulasau nee, tamba husi parte legal, ita mos hatene katak lei iha code penal (KUHP) permiti no hateten, wainhira instituisaun judisiariu atu foti medidas liu husi prosesu legal baa asaun kriminal ruma, maibe medidas nebe atu foti hare katak bele rezulta buat ruma negativu baa nasaun (ketertiban umum terganggu), maka ho no hodi interese nasional nia naran, prosesu lei bele tau ses. Maibe questaun baa ita mak nee, problema Major Alfredo Reinado no Petisinario sai nudar ou iha korelasaun ho interese nasional Timor-Leste?



*Timor Oan Hela iha Díli, Timor-Leste!
E-mail: frpereira2007@yahoo.com

Nota: Fórum Haksesuk (FH) simu artigo ka artikel husi autor haruka mai e-mail: fhaksesuk@gmail.com. Tuir kutip hakerek autor artigo husu atu FH hatun autor ninia hakerek (…)”Loron K'manek ba Redasaun FH, Por favor hatu'un hela hau nia artikel nee iha Forum Haksesuk. Obrigado baa ita boot sira nia kooperasaun”.

20080130

FILOSOFI FRETELIN PADA MASA PEMBERONTAKAN DAN MASA KINI;

POWERFUL vs POWERLESS

Oleh: J. Monteiro

Tentu tidak bisa dipungkiri lagi bahwa, sejarah perjuangan rakyat Timor Leste dalam meraih trofi kemerdekaan (20 Mei 2002) adalah lukisan hidup yang tak akan pernah terhapus dari bayang-bayang dan benak semua anak bangsa yang merasa dirinya warga negara asli Timor Leste. Dalam sejarah perjuangan kemerdekaan TL, partai Fretelin tidak bisa dipandang sebelah mata, karena dikenal sebagai satu-satunya partai yang berdiri tegar dan gagah berani dengan filosofinya yakni membebaskan rakyata TL secara bersama-sama, entah dalam suka dan duka, dari cengkereman Indonesia. Namun perlu digaris bawahi bahwa, semangat perjuangan rakyat kita dari gunung Mate-bian hingga memenangi kemerdekaan dan akhirnya diakui sebagai sebuah negara berdaulat (RDTL) secara hukum internacional dan masyarakat internasional di Tasi-tolu, 20 Mei 2002 adalah hasil jeri-payah dan kerja keras dari berbagai kalangan, antara lain: FALENTIL, para pelajar dan kaum muda (klandistin) setelah mantan PR Xanana Gusmao (PM actual) mengubah nama CNRM menjadi CNRT, Gereja Katolik TL, dan mereka yang berdiplomasi dan mempromosikan eksistensi pelanggaran HAM di TL kepada dunia internasional.

Bila kita menoleh kembali pada semangat perjuangan Fretelin yang dijuluki Mauberi-Buibere, dengan filosofi suka dan duka dinikmati secara bareng-bareng pada masa perjuangan melawan kolonis dan bandingkan dengan semangat Maubere-Buibere masa kini akan kita temukan banyak diferensiasi yang secara nyata (das sein) pada hal seharusnya (das sollen) hal ini tidak terukir dalam filosofi partai Fretelin. Secara kasat mata, munkin masyarakat kita tidak melihat bahwa praktek hukum rimba (yang kuat dialah yang menang) sedang terjadi di negara setengah pulau ini. Kita bisa membuktikan bagaimana praktek perlakuan POWERFUL vs POWERLESS dalam kehidupan masyarakat TL saat ini, khususnya pada para simpatisan/militan Fretelin. Hal ini terbukti bahwa, kondisi perekonian rakyat TL yang sampai saat ini lagi di ujung tanduk masih tetap saja ada pejabat dan mantan pejabat yang melakukan pengobatan di luar negeri dengan fasilitas dan pelayanan yang super-complete. Sedikit mengutip pendapat Sdr. Antonio R. Naikoli yang dilansir oleh FORUM-HAKSESUK (10/12/07) “……….balun ba halo tratamento iha Austrália, Malaysia,Portugal, no rai seluk tan. Maibe militante sira nebe maka kumpri ba sira ninia ordem hodi halao missaun sira hanesan sunu uma no hahalok sira nebe ladiak, kala moras nem sai husi sira nia aldeia, husi aldeia ba deit distritu mos sorte ona. Mari Alkatiri kala moras mai halao tratamento iha Lisboa, Teixeira no Estanislau Silva moras ba halao tratamento iha Austrália, no sira seluk tan. Koitado ba militante bai-bain nebe la iha possibilidade(http://forum-haksesuk.blogspot.com/2007/12/fretilin-buka-iha-mudana-iha-partido.html)”.

Beracu pada statement di atas terbukti bahwa sebagian para pejabat pemerintah dan negara yang mendapat kursi di masa kejayaan mantan PM Mari Alkatiri sering sekali melakukan pengobatan di luar negeri. Dengan alasan bahwa fasilitas medis di dua RS besar TL, seperti RS Nasional Guido Valadares dan RS Reveral Baucau sangat tidak menunjang. Selain kekurangan fasilitas medis di TL, alasan lainnya karena para dokternya pun tidak profesional dan kekurangan dokter spesialis, lalu bagaimana dengan para para dokter Cuba yang didatangkan dari Latino America? Pada hal, hak dan kewajiban masyarakat terutama simpatisan Fretelin adalah dijalankan sesuai dengan amanah dan perintah dari leader Fretelin sendiri. Tapi sayang, perlakuan para pemimpin terhadap bawahannya tidak semulus yang kita harapkan. Darah filosofi hidup yang mengalir di sekucur tubuh para leader Fretelin sudah mengalami toksisitas, sehingga norma moral, nilai-nilai solidaritas dan perikemanusiaan yang dimiliki para leader di masa penjajahan telah digerogoti oleh hawa nafsu dan keserakahan. Filosofi hidup ini dinilai, ibarat Timur beralih ke Barat.

Bukankah Sekjen Fretelin Mari Alkatiri pernah memberi peryataan di hadapan media dan masyarakat TL bahwa Cuba dikenal sebagai satu-satunya negara yang pendidikan kedokteran dan keahliaan para dokternya cukup tangguh, hingga akhirnya mengutus ratusan pelajar TL ke negara sosialis itu? Selain itu, lebih ironisnya lagi, ada seorang napi yang juga melakukan pengobatan di luar negeri, Malaysia. Beliau adalah mantan Mendagri TL, Sr. Regerio Lobato. Tidak tanggung-tanggung pemerintah TL langsung menyarter pesawat khusus untuk menerbangkan Sr. Rogerio Lobato ke negeri Jiran.

Kepergian Sr. Regerio Lobato ke negara yang dipimpin oleh PM Abdulah A. Badawi itu ternyata diwarnai kecurigaan dari berbagai kalangan, lebih-lebih pemerintah AMP yang baru terbentuk beberapa jam kala itu. Dengan asas profesionalitas dalam berkarir, Sra. Lucia Lobato, yang katanya menakan sendiri Sr. Regerio Lobato langsung mencekal penerbangannya, karena dinilai syarat-syarat perjalannya belum terstruktur dan prosedural waktu itu baik secara administratif maupun hukum. Sikap pemerintahan AMP lewat kementrian Kehakiman dinilai oleh para anggota partai oposisi/Fretelin di Uma Fukun katanya sangat otoriter dan tidak munusiawi, pernyataan dari Fretelin pun akhirnya terucap dari mulutnya Xefi Bankada Fretelin, Sr. Aniceto Guterres. Ironisnya lagi, dana yang dicairkan oleh mantan Mentri Keuangan Sra. Madelana Boavida pada waktu nominalnya masih bersimpang-siur hingga saat ini. Ketidak transparan dalam penggunaan uang rakyat ini akan semakin menjajah masyarakat TL, sekalipun secara hukum interansional RDTL adalah negara berdaulat.

Bagaimana perlakuan Fretelin terhadap militan lainnya, yang dalam kutip “rakyat kecil dan miskin”?

Untuk menjawab pertanyaan, kita semestinya sependat dengan anggota Parlamen fraksi PN, Sra. Fernanda Borges. Dalam pernyataannya kepada media kala itu, bahwa;...... “atu konta moras, nee laos Sr. Rogerio deit mak moras. Moras fuan no moras saida deit, povu TL barak mak moras. Ita nia rain sei kiak, mesmu nunee tenke halo tratamentu tuir kondisaun no fasilidades nebe ita iha. La presiza ba halo tratamentu iha rai liur hodi gasta povo nia osan.

Pendapatnya anggota parlemen ini memberikan sebuah ilustrasi nyata bahwa sebenarnya tidak ada perbedaan mutlak antara sesama warga negara, khususnya para militan Fretelin. Bukankah rakyat TL sudah sepantasnya memperoleh perlakuan kesehatan, kenyamanan yang lazimnya diberlakukan pada petinggi-petinggi kita?

Namun sayang, rakyat jelata masih dikucilkan dan seolah-oleh golongan POWERFUL menggunakan kekuatannya untuk memeras golongan POWERLESS. Penyalahgunaan kekuasaan (abuse of power) oleh leader Fretelin terhadap militannya sesungguhnya telah melanggar hak-hak asasinya para militan Fretelin. Namun, masyarakat tak kuasa menyentuhi dan bahkan mengadu ke lembaga peradilan untuk diuji kebenaran formil-materilnya. Lembaga peradilan yang seharusnya independen dan mewujudkan keadilan sosial-rakat yang berbangsa dan bernegara justru mengabaikan salah satu faktor penentu keadilan yakni semua orang statusnya sama di mata hukum (equality before the law), dengan alasan karena kekebalan hukum “impunity”, pada hal praktek “impunity” ini sendiri dinilai sering bertolak belakang dengan yang diterapkan di negara lain. Memang perlakuan formil-materil dari hukum positif (ius constitutum) berbeda-beda antara negara yang satu dengan yang lainnya, namun asas universalitas dalam nilai hukum masih saja tetap sama. Sampai kapan kah, rakyat jelata bisa mendapat hak-hak yang sudah selayaknya mereka haki dan praktek filosofi POWERFUL vs POWERLESS bisa tereliminir di negara bekas koloni Portugal ini? Biarkanlah waktu yang menjawabnya.


J. Monteiro
Estudante Timor oan iha Indonesia

20080128

PRO-KONTRA KASUS MAJOR ALFREDO DAN PETISIONER1

Kebijakan politik yang ditempuh Mantan PM Mari Alkatiri setahun sebulan dengan mengekspulsi saparu dari anggota militer TL yang dinamai F-FDTL hingga detik ini pun belum ditemui rundingan akhirnya. Pasca pengekspulsian anggota militer F-FDTL, akhirnya diwarnai dengan berbagai aksi anarkis di tanah air hingga menciptakan krisis politik, ekonomi di Negara bekas jajahan Portugal ini. Kasus pemecatan anggota militer F-FDTL sempat mencuat berbagai media dan masyarakat internasional. Masyarakat internasional yang tadinya tidak tahu menahu eksistensi negara Timor Leste, baik secara geografis, dan aministartif pun akhirnya tahu, karena Timor Leste lebih sering diexpose oleh media internasional akibat krisis politik militer yang telah menelang banyak korban ini. Krisis politik militer yang terjadi sepanjang tahun, hingga saat ini penyelesaiaannya masih buntu di tengah jalan ternyata ikut mempengaruhi niat dan inisiatif Timor Leste untuk menjadi anggota ASEAN di tahun 2012 mendatang. Hal ini terbukti, di mana Singapore yang merupakan salah satu key of ASEAN tidak tanggung-tanggung menolak kehadiran Timor Leste untuk menjadi keluarga dari ASEAN. Sikap Singapore terhadap Timor Leste, ternyata juga diberlakukan terhadap Myanmar, yang hingga saat ini kasus kudeta milter terhadap Au Sang Syuki belum bisa terselesaikan, meskipun tahun lalu, PBB telah mengutus seorang diplomat asal Kenya, Ibrahim Gambiri yang juga merupakan mantan Mentri Luar Negeri Kenya.
Status hukum Major Alfredo dan Petisioner
Sampai saat ini, status hukum dari Major Alfredo dan Petisioner masih kontroversial. Ada kalangan yang berpersepsi bahwa status Alfredo dan petisioner sekarang sudah sebagai seorang warga sipil biasa, namun ada pula yang beranggapan bahwa Alfredo Cs dan petisioner masih berstatut militer. Pertanyaannya, anggapan mana yang benar? Saya sendiri lebih setuju dengan anggapan kedua yang mengatakan bahwa Alfredo Cs dan petisioner adalah masih berstatus militer. Memang “hukum” adalah produk dari “politik”. Kehadiran hukum untuk menyelesaikan kasus/sengketa yang diciptakan karena kebijakan politik yang tidak senonoh. Oleh karena itu, setiap warga Negara tidak berwewenang untuk menghakimi seseorang, tanpa adanya putusan dari hakim (incraft) atas kasusnya. Dengan demikian sangatlah tidak layak dan pantas kepada oknum dam kelompok tertentu yang mengaggap Major Alfredo Cs dan petisioner sudah berstatus sipil. Ironisnya lagi, media yang merupakan lembaga wahana massa dalam menyampaikan pesan atau informasi kepada masyarakat justru mengabaikan asas “presumption of guilty” pada hal pers merupakan salah satu ikon yang mesti mewujudkan keadilan yang berdemokratis di setiap negara. Hal ini terkait berita yang dilansir STL (21/01/08) “UNMIT laiha direitu atu kondena hau nudar ema Timor oan ida, tanba TL nasaun soberanu i demokratiko iha nia lei rasik atu implementa, laos ema internasional sira mai halo lei hodi implementa tuir sira nia maneira,” “Eis” Komandante Polisia Militar Major Alfredo Reinado Alves hatete lia hirak nee ba jornalista bainhira responde kona ba deklarasaun UNMIT nian nebee sujere Major Alfredo tenki submete ba justisa, iha Kovalima, Kinta(17/1)2.
1
Terlebih lagi asas “presumption of guilty” sudah seharusnya menjadi patokan bagi aparat penegak hukum (Polisi, Jaksa, Hakim) dan masyarakat sipil dalam membahas setiap perkara hukum, entah pidana maupun perdata agar kepastian hukum dapat tercipta dalam suatu negara “recthstaat” seperti TL. Saya pikir, semua Negara yang sempat hadir dan menyaksikan restaurasi TL pada tanggal 20 Mei 2002 adalah tahu bahwa TL waktu itu lahir dan menjadi sebuah Negara Republik yang demokratis. Tidak bisa dipungkiri bahwa sesungguhnya semua masyarakat internacional di negara manapun adalah masyarakat hukum yang mempunyai seperangkat hukum yang dan aplikasi yang berbeda-beda. Oleh karenanya TL juga sebagai Negara hukum (rechtstaat), harus bertindak selayaknya berlandarkan hukum positif (ius constitutum) yang sedang berlaku di TL. Lalu bagaimana proses penyelesaian suatu segketa hukum baik itu pidana maupun perdata di suatu Negara hukum? Perlu diketahui bahwa semua kasus perdata awalnya bisa diselesaikan oleh para pihak yang bersengketa dengan cara musyawarah mufakat, dan apabila dalam musyawarah itu ditemukan rundingannya maka para pihak tanpa harus mengajukan ke pengadilan dan pengadilan sendiri tidak berkuasa untuk menyentuh kembali kasus tersebut namun lain halnya dalam kasus pidana, apabila terjadi sengketa hukum bisa saja menghelat dialog sebagai salah upaya upaya penyelesaian secara damai, namun penuntutan dan pengujian formil dan materil hukum di pengadilan harus tetap berlangsung, hingga kasus itu benar-benar tuntas diselesaiakan, sebagaimana asas hukum pidana mengatan bahwa “pro iustitia roeat collum “ artinya sekalipun dunia khiamat, proses hukum harus tetap berjalan. Jadi dalam kasus pidana tidak bisa dialihkan tanggung jawabnya, dan apabila penyidikan, pemeriksaan dan penuntutan boleh berakhir setelah terpidana sudah meninggal atau kasus tersebut kadadularsa. Lain halnya dengan perkara perdata, apabila terdakwa meninggal maka tanggaung jawabnya dibebankan kepada ahli warisnya
Penyelesaiannya
Seperti yang telah saya paparkan di atas bawha, kasus Major Alfredo Cs dan petisioner dapat diselesaikan secara musyawarah mufakat dan jalur hukum. Apa bila kasus Alfredo Cs dan petisioner itu diselesaikan dengan cara musyawara mufakat tentu melalui mediasi, konsiliasi dan arbitrasi. Dalam kasus ini, parak pihak dalam hal ini Alfredo dan Negara sepakat untuk menggunakan mediasi sebagai langkah penyelesaiannya. Tentu dalam penyelesaian sengketa lewat midiasi akan hadirkan pihak ke tiga (mediator), dan tampilnya pihak ke tiga ini pun disepakati oleh para pihak yang bersengketa (Alfredo Cs vs Negara). Sepertinya semua lapisan masyarakat di tanah air sudah tahu bahwa yang bakal tampil sebagai mediator dalam kasus ini adalah pihak Gereja Katolik Timor Leste. Memang dalam penyelesaian sengketa hukum secara mediasi tidak harus menghadirkan pihak ke tiga yang pakar dalam bidang hukum. Apabila dalam mediasi ini tidak ditemukan titik akhirnya, maka sudah selayaknya kasus ini diseret ke meja hijau guna diselesaikan lewat ranah hukum. Uji formil dan materil adalah langkah tepat dalam suatu penyelesaian perkara hukum. Dalam uji formil, akan ditemukan pasal mana dan ayat mana yang telah dilanggar oleh tersangka, dan dalam uji materil akan ditemukan bagaiman isi dari pasal dan ayat yang telah ditentukan oleh hakim diberlakukan atau diterapkan di lapangan.
Apakah kasus Major Alfredo Cs dan petisioner bisa diselesaikan di lembaga peradilan sipil?
Tentu saja, pertanyaan ini akan menimbulkan ide kontroversial di kalangan elite hingga masyarakat sipil, apa bila dijawab. Namun dalam artikel ini, saya akan seojektif mungkin untuk memberikan pernyataan bahwa bisa atau tidak kasus ini diselesaikan di lembaga peradilan sipil. Perlu kita garis bawahi bahwa, Timor Leste baru diakui statusnya sebagai neegara berdaulat oleh hukum internasional dan masyarakat internasional pada tanggal 20 Mei 2002. Tentu saja, negara ini terbilang masih sangat mudah. Mendirikan lembaga militer dalam jangka waktu yang pendek adalah hal yang sangat mustahil. Oleh karenanya sepanjang Timor Leste belum ada lembaga peradilan militer maka semua perkara militer bisa saja diselesaikan di lembaga peradilan sipil. Namun apabila pihak Alfredo Cs dan petisioner tidak menghendaki agar perkara ini diselesaikan di lembaga peradilan sipil, maka langkah yang harus ditempuhi adalah menyerahkan kasus ini kepada organisasi internasional yang berkompeten di bidang ini. Pihak Alfredo Cs dan petisioner bisa saja mengadukan perkaranya malalui International Commission of Inquiry (Komisaun Inkeritu Internasional). Konon, pihak ICI yang dihadirkan PBB untuk mengusut kusus hingga akhirnya belum memberi respon positif bagi semua kalangan di tanah air. Salah satu komisi yang dibentuk negara yang dinamai Komisaun Notaveis yang diketuai oleh DR. Ana Pessoa, lususan Portugal pun tidak memberi kinerja kapabilitas yang nyata dan sangat tidak bernuansa hukum, sehingga proses penyelesaian ini sampai saat ini dinilai mandul oleh para diplomat asing dan negara-negara tetangga bahkan masyarakat internasional. Meski awalnya telah diprediksi banyak kalangan bahwa Komisaun Notaveis ini hanya akan menjadi panorama dan simbol belaka, namun tidak tanggung-tanggung negara telah menghabiskan beratus-ratus juta dóllar uang rakyat TL untuk membiayai komisi ini. Sayang sekali. ARIGATO GOZAIMASU

J. MONTEIRO
ESTUDANTE TIMOR OAN IHA INDONESIA.
1 J. Monteiro, dipublikasikan oleh FORUM-HAKSESUK, http://www.forum-haksesuk.blogspot.com
2 Suara Timor Lorosae, edisi 21 January 2008

20080125

Alkatiri teme e pede demissão de Xanana

A declaração do Marí Alkatiri em que pediu a demissão de Xanana Gusmão do Primeiro Ministro e a convoção de eleiçõs antecipadas para 2009 divulgada pelas noticias lusofonas [NL, 24-Jan-2008 - 12:21] tem motivo claramente político sem argumentos fortes. Esta declaração só veio reforçar o artigo do Victor Tavares publicado no Forúm Haksesuk (FH, 2008) intitulado "o sucesso da AMP emgrece a posição da Fretilin". Esta leitura de Tavares tem lógica e merece uma análise profunda de todas as partes.

A declaração de hoje veio mostrar a preocupação da Fretilin em perder credibilidade que resta (alias já perdeu muito no II congresso da Fretilin de 2007 quando se optou por votação braço no ar). A visibilidade do trabalho da AMP constitui uma ameaça séria para a popularidade de Marí Alkatiri e os seus seguidores e os isola da cena politica. Por isso, todos os meios que favorecem a visbilidade da Frelitin (ameaças, violências e o podido de demissão) serão utilizados para travar o andamento da vida pública. Por exemplo, a adistribuição gratuida de jornais nas aldeias não só facilitar o acesso da população à informação mas também poderia denunciar as manipulações escondidas a nivel nacional pelos certos partidos (é melhor governar população não informados que outros que só sabem criticar.

Coimbra, 24-01-2008

Felix de Jesus
http://ermera.blogspot.com/

Noticias Lusofonas:

Fretilin exige demissão de Xanana Gusmão e eleições em 2009

Noticias Lusofonas (NL,24-01-2008). O secretário-geral da Fretilin, Mari Alkatiri, exigiu hoje a demissão do primeiro-ministro Xanana Gusmão e a convocação de eleições legislativas antecipadas em Timor-Leste em 2009. "Temos mantido contactos informais com a AMP", a Aliança para Maioria Parlamentar que apoia o Governo, anunciou Mari Alkatiri numa conferência de imprensa em Díli. O secretário-geral da Fretilin ressalvou tratar-se de contactos "como cidadãos" entre dirigentes da oposição e dos partidos que apoiam o Governo. "Que isto não seja entendido como acordo. Não há acordo. Nem tão-pouco (se entenda) que a Fretilin quer integrar o Governo", esclareceu Mari Alkatiri. A Fretilin venceu as eleições legislativas de 30 de Junho de 2007, sem maioria absoluta. O chefe de Estado, José Ramos-Horta, indigitou Xanana Gusmão para formar governo com o apoio da AMP, que reúne os outros quatro partidos mais votados. Mari Alkatiri e o presidente do partido, Francisco Guterres "Lu Olo", recordaram na conferência de imprensa que o seu partido "não reconhece a constitucionalidade" do executivo liderado por Xanana Gusmão. "Não queremos só a estar a criticar. Queremos saídas", declarou Mari Alkatiri. "O Governo já demonstrou não saber governar", acusou o ex-primeiro-ministro ao fazer um retrato demolidor do primeiro semestre do executivo. "Tem um Orçamento (Geral do Estado) sem plano e uma execução do orçamento sem relatório", acusou Mari Alkatiri. Entre outras acusações ao Governo de Xanana Gusmão, o líder da Fretilin enumerou "a incompetência generalizada, a caça às bruxas, o esbanjamento, a corrupção generalizada e nepotismo e a interferência inaceitável na justiça". "A crise é a desestruturação do Estado", referiu também Mari Alkatiri. "Não têm plano nem têm programa. Pensam que a única forma é transformar Estado em instituição de misericórdia, dando esmolas", afirmou. "Isto é o golpe de misericórdia no desenvolvimento nacional. É tempo de pôr fim a isso", considerou o secretário-geral da Fretilin. Mari Alkatiri acrescentou que o Governo da AMP compromete a independência nacional ao "criar novas dependências", citando a criação de "task-forces" em vários ministérios. "Vamos ter um país de pensionistas e um povo que vive de subsídios". Em relação à política do Governo para os deslocados da crise de 2006, "o dinheiro é insuficiente e não há um programa claro". Mari Alkatiri referiu que "os únicos deslocados que regressaram foram os do (campo do) Jardim (em Díli), para Ermera", no final de Dezembro de 2007. "Isso foi mais graças ao Alfredo Reinado que ao Governo", comentou. Sobre as acusações feitas recentemente num vídeo de Alfredo Reinado, ex-comandante da Polícia Militar em fuga da justiça, Mari Alkatiri considerou-as "sérias, vindas de uma pessoa que era um instrumento de quem ele alega". No vídeo, Alfredo Reinado acusa Xanana Gusmão de ter "planeado" a crise de 2006. Estas "alegações", explicou o líder da Fretilin, são suficientes para forçar a "resignação" de Xanana Gusmão "e limpar a sua imagem respondendo à justiça". À mesma hora da conferência de imprensa, decorria no Tribunal de Recurso de Díli a segunda sessão do julgamento de Alfredo Reinado, que foi adiado para 04 de Março por ausência do principal arguido, durante a qual foi visionado o vídeo do ex-comandante da Polícia Militar timorense.

Opinião sobre Conferência de Imprensa da FRETILIN

Opinião sobre a Conferência de Imprensa do Partido da FRETILIN

Por : Victor Tavares

O maior partido da oposição actual é um partido cujo os líderes que se perderam por completo a noção de que país eles estão. A Fretilin perdeu por culpa própria o legítimo poder conquistado nas eleições para a Assembleia Constituinte em 2001. O Secretário-Geral da Fretilin Dr. Mari Alkatiri governou e conduziu cegamente Timor-Leste depois de este manipulou o Povo de Timor com o resultado das eleições à Assembleia Constituinte e transformou-a em I Governo Constitucional da RDTL, sem consulta ao povo. E o Mari Alkatiri transformou-se de Secretário-Geral da Fretilin ao Primeiro-Ministro também sem a consulta popular que é norma universal da democracia em qualquer regime democrático.

O Dr. Mari Alkatiri governou efectivamente durante dois anos e meio e caiu do poder como PM por culpa própria, porque a forma como ele chegou ao poder, as atitudes quer como chefe do governo quer como líder partidário bem como na sua pessoa causaram os danos capitais para um governo com uma boa governação e ter o sucesso.

Quem não conheceu as facetas negras do Mari Alkatiri aquando chegou ao poder só pode ser um estrangeiro ou um seguidor com a míngua de sensibilidade ao sofrimento do Povo que subscreve à má fé. Todos nós assistimos as formas deploráveis do Mari Alkatiri no passado recente, governou Timor com tanta arrogância, anti democrático, apropriou as responsabilidades das instituições do estado nos meios familiares e amigos, acumulou os poderes nas suas próprias mãos, o uso abusivo de meios do estado em benefício ao partido Fretilin etc. Tudo isso se transformou num calvário ao partido no poder à má partida para uma meta de 50 anos de governação do partido Fretilin, em alusão ao partido histórico de Timor-Leste.

Em 2006 a crise militar se alastrou a uma crise política e social, o governo, as instituições do estado, os políticos ao descrédito tremendo. Ao alastrar a crise oriundo dos militares FDTL, o governo liderado pelo então Primeiro-Ministro Dr. Mari Alkatiri foi impotente, o seu ministro da defesa abdicou em resolver o problema menor, por outro lado outro membro do governo se armou os civis e criar pânico entre as populações e causando caos na capital timorense. Milhares pessoas deslocaram para as montanhas chamas e destruição deflagrou as habitações, e causaram dezenas de mortes.
A Fretilin falhou total na sua governação e por bem caiu do governo evitando assim, mau maior e mais sofrimentos ao povo gerados pela incompetência e incapacidade dos líderes da Fretilin.

Agora a Fretilin está na oposição finge como se um cordeiro inocente, os seus dirigentes já se falam do estado RDTL falhado por ser governado pelo Xanana Gusmão. Já se falam das decisões irresponsáveis, ilegais do governo, e contestar todas as boas intenções do governo da AMP em desenvolver o país e recuperar os tempos perdidos.
Ninguém percebe a intenção da Fretilin em contestar o investimento feito pelos capitais estrangeiro em Timor. Contestar e criticar o governo de irresponsável pela cedência de terrenos para a plantação de canas-de-açúcar, o investimento pelo capital estrangeiro que é vital para a economia do país. Só demonstra de que a Fretilin e seus dirigentes perdem a cabeça por completo a fazer política e não têm o mínimo conhecimento sobre como desenvolver o país e tirar a pobreza ao povo. Era o que faltava, um ministro pedir autorização à um director para tomar decisões das suas competências.

A cedência de terrenos para a produção de quaisquer bens comuns é sempre muito positivo, não só para o estado como fonte das receitas mas também para as populações locais. Porque, além de economizar o terreno em elevar a produtividade da terra também a população locar vai ser beneficiada nos actos da produção, como a oferta de emprego à alguns membros da família e outro efeitos que possam vir em benefício das pessoas locais onde está o investimento.

Falar em task force ou o governo da AMP recorria o força nas decisões das suas tarefas, bem pior quando o Mari Alkatiri e Lu OLo no poder.

O Mari Alkatiri dirigiu o governo com total autoritário, os seus ministros serviram conforme a imposição do seu chefe do governo, quem contra conta só mais um dia para ser demitido.

O Lu Olo dirigiu a instituição vital para a democracia do estado democrático de forma péssima, subserviência e como porta-voz do governo. Com a maioria absoluta no Parlamento a Fretilin violou constantemente os princípios neutralidade e imparcialidade do Parlamento Nacional. Hoje na oposição, o secretário-geral e o presidente do partido da Fretilin em leviandade acusar o governo liderado pelo Sr. PM Xanana Gusmão de ser irresponsável, anti democrático e falhado.

Aqueles dois dirigentes não têm mínima a moral para criticar o governo da AMP por este ainda não resolveu por completo o caso do Alfredo Reinado e as populações deslocadas. Porque são próprios os responsáveis moral da crise de 2006, não o governo da AMP nem o Xanana como estes estão a tentar aproveitar o Major Alfredo Reinado para atacar e acusar o PM como o principal autor da crise.

O secretário-geral da Fretilin também não pára de pedir a demissão de Xanana Gusmão do Primeiro-Ministro com a convicção de que o Xanana esteve por de traz da sua demissão do PM e o fim da sua vaidade no poder.
O pedido da demissão de Xanana veio antes de este formar o governo de coligação AMP, mas agora com a falta do brilho no seu raciocínio o Dr. Mari Alkatiri reforça a sua vergonhosa teimosia em querer ver o Xanana se caia do poder já, mas que quer as eleições antecipadas em 2009, enquanto ainda estamos no início de 2008. Isso prova de que o Dr. Mari Alkatiir não sabe o que e de que se fala, como se fosse acordado de coma.

Se de facto o Sr. PM Xanana Gusmão cometeu algum crime grave contra a soberania de Timor-Leste durante a crise de 2006, ou praticou actos criminais porque a Fretilin deixa-o governar até 2009 ? Se provar de que o Xanana é um criminoso então aqueles que o acusam que provem e o PR Ramos Horta que dissolva o Parlamento Nacional para que as eleições antecipadas se realizem já, e não em 2009…!
Mas ninguém tem dúvidas de que, o que a Fretilin de facto quer é imperdir o Governo da AMP se governe bem ou governar melhor do que a Fretilin. Porque se não for com esses tipos de políticas de baixo nível a Fretilin e seus dirigentes ficarão mais longe de voltar ao poder em 2012.

Porque alguns políticos quando se falam a toa?
Porque eles acudam as emoções, evocam as maledicências, rogam ao poder mas escapam-lhes a verdade racional !

Muito Obrigado !

ºººvtººº

20080122

Governo AMP nian Susesu Difikulta Fretilin Fila ba Poder

GOVERNO AMP NIAN SUSESU SEI DIFIKULTA FRETILIN NIAN ESFORSU ATU FILA HIKAS KAER UKUN IHA KURTU PRAZU.

Husi : Victor Tavares


To'o ona fulan lima ho balun IV Governo Constitucional forma husi Aliança Maioritaria Parlamentar-AMP, hala'o knaar ho poder ezekutivu. Halo mos fulan lima ho balun Fretilin nian esforsu atu impede Governo hala'o nian knaar ho tentasoins oi-oin atu hatun Sr. Xanana Gusmão husi Primeiro-Ministro hodi hamonu Governo ida nee.
Maibe la iha sinal diak ruma mosu hanesan “ luz no fundo do tunel” husi Secretario Geral ho partido Fretilin nian esforsu hodi bele hetan lalais susesu iha tentasaun hirak nee. Secretario Geral Fretilin nian lori partido nian naran hahu hala'o aktividade impeditiva atu trava Governo nebe lidera husi Sr. Xanana Gusmão hahu husi loron nebee PR Dr. José Ramos Horta konvida lider husi partido opozisaun segundo partido mais votado iha eleisoins lejislativas 2007 liu ba. Fretilin hahu ho hola pozisaun oposta ba PR nian desizaun konvida Xanana forma IV Governo Constitucional liu husi koligasaun CNRT, PSD/ASDT no PD.

Partido Fretilin nian diresaun lidera husi Dr. Mari Alkatiri – SG marka partido Fretilin nian pozisaun no mos radikaliza iha diskurso katak PR nian desizaun la konvida Fretilin, nebee de faktu hetan votus numerikamente barak liu iha eleisaun hodi forma governo nee inconstitucional no ilegal. Razaun nebe Fretilin kaer hanesan fundamento ba rekuza rekonhesimentu governo forma husi AMP ho baze ba artigo numeru 106 no 85 iha Constituisaun RDTL, kona ba PR nian desizaun atu konvida PARTIDO ida nebee hetan votus barak liu ka KOLIGASAUN husi partido balun iha PN atu forma governo. Fretilin hakarak obriga PR atu hatudu mak Fretilin hodi forma governo tanba de faktu Fretilin hetan votus barak liu kompara ho partidos hirak seluk, maibe SALA mak Fretilin nian maioria nee la sufisiente atu forma IV Governo Constitucional mesak. Maske nunee, PR mos la ansi hola desizaun hodi hein semana ida resin atu Fretilin halo koligasaun ho partidos balun.

Maibe, akontese de faktu, partido Fretilin la konsegue halo koligasaun ho partidos hirak hanesan CNRT, PD, ASDT ka PSD, nem partido ida husi partidos hat nee Fretilin konsegue dada ba nian sorin (konkista) hodi halo koligasaun. Faktus hirak nee SG ho Presidente Fretilin konsidera oin sa ? Presidente da Republica Dr. José Ramos Horta mak kuda burro ? Hanesan Fretilin nian ex-ministro justisa nian Domingos Sarmento dun Presidente José Ramos Horta la hatene interpreta lei no konstituisaun. Lae, Dr. Alkatiri ho Lu Olo, de faktu Fretilin LA IHA DUNI kondisoins atu forma governo iha biban liu ba, tanba Povo Timor la fo fiar (la fiar) ba Presidente ho Secretario Geral Fretilin nian hodi nune'e rezultado nebee Fretilin hetan iha eleisoins 2007 sai deit metade (nanotak) husi rezultado nebee Fretilin hetan iha 2001. Para ke imi obriga an hala'o misaun ida nebee susar tebes atu realiza ? Karik opsaun diak liu ba Fretilin mak sai hanesan opozisaun, opozisaun nebee forte, kredivel MAIBE responsavel no sentido de estado hanesan palavra de ordem.
Se la'os nune'e mak ulun boot na'in rua husi Fretilin em vez de halo politika ba nesesidades Povo ho Rain Timor nian husu, maibe DESKREDIBILIZA deit partido Fretilin nudar institusaun demokratika ho imi nian vizaun nebee klo'ot no EGO partidraio. Liu ona fulan lima ho balun, Povo Timor hanoin katak Dr. Mari Bin Amuden Alkatiri siente ona ho faktus hirak nee no muda ona Fretilin nian pozisaun nebee SALA, infelizmente Mari Alkatiri sei iha manu-aman Fretilin nian leten, sei duni tuir nafatin ninian imajinasaun atu kaer ukun to'o tinan lima nulu.

Fretilin nian Secretario Geral seidauk dejiste husi ninian esforsus atu HATUN Sr. Xanana Gusmão husi PM no hamonu Governo AMP hodi bele hetan lalais segunda no ultima oportunidade kaer ukun. Esforsus no tentasoins hirak nebee hahu kedan iha biban nebee AMP forma governo, husi neba mai to'o ohin loron Fretilin APROVEITA hotu situasoins hirak hotu nebee Fretilin konsidera bele dudu Sr. PM Xanana ba rai kuak, aproveita hotu situasaun nebee impropria politikamente no moralmente reprovavel mos Fretilin nian SG aproveita hotu, até dun ex-PR Xanana halo konspirasaun hodi hatun Mari Alkatiri husi PM.

Ema hotu hatene Dr. Mari Alkatiri ho Fretilin nian desejo atu la kohi haree PM Xanana halo politika nee la'os mosu teki-teki deit lae, desde Timor hetan ukun-an rezultado husi referendo Agosto 1999, sira hakarak atu Sr. Xanana Gusmão husik hela tiha nian naran Kay Rala Xanana hodi nune'e hela deit ho naran nebee Sr. PM Xanana simu husi baptismu, José Alexandre Gusmão. Sa ida mak iha em Fretilin sira balun nian ulun laran, ha'u hanoin la'os ha'u mesak mak bele hatene ka sik nebee besik los, maibe ema matenek sira hatene mos sa mak Dr. Mari Alkatiri ho nian grupo hakarak. Pelo simples faktu katak Xanana nian prezensa iha politika hanesan obstakulu boot ba ema balun iha Fretilin atu realiza sira nian desejo, sira nian ideais, atu konkretiva sira nian mehi. Faktu nee faktu duni no Xanana Gusmão halo parte faktu konsumadu, katak se la'os Xanana nian habilidade iha estratejia hasoru inimigo, mak la iha sala ha'u mos bele dehan katak ukun an nebee Rain no Povo Timor hetan husi referendo 1999 sai estado soberano ohin loron nee, karik seidauk to'o mai ka la to'o mai karik. Faktu mos leno lakan mai ita hotu nian matan laran katak Partido FRETILIN, liu-liu lideransa sira HAKAT pasu nebee dok demais bainhira halo interpretasaun ba ukun an ida nee. Fretilin sinti an hanesan mundu nee iha sira nian liman laran, no halibur ema atus rihun nian matan been, susar, terus no mate ruin namkari, sira hotu sai hanesan partido Fretilin nian riin ho kakuluk hodi tane no tuba ORGULHO partidario.

Pekadu mortal nian kuit nebee sei buis nafatin to'o ohin loron mak Fretilin nian EGO ka EU nebee boot demais hodi estimula ema no fo vontade nebee boot tebes atu lideransa iha Fretilin realiza sira nian iluzaun, halo sira hakat nebee dok demais husi realidade.

Iha biban nebee partido Fretilin hakat ba dok maibe sira nian ain hakat la ba, tanba espasu ki'ik demais, Rain Timor klo’ot demais atu lideransa Fretilin sira hakat liu faktus ho ambisaun partidaria. Fretilin la bele halo finji katak iha tempo funu erro grosseiro iha estratejia militar, nebee mak dala ruma enfrakese resistensia nee la’os ideolojia partidaria, no mos hanoin katak ema Timor oan sira seluk nee ignorante ba faktus hirak nee. Lae, se ita Timor oan sira kontinua ho partidos hodi hasoru potensia Indonesia nian militares, se resistensia la tau ba kotuk insteresses partidarius no se Xanana Gusmáo la transforma luta partidaria ba luta popular tanba deit FRETILIN hanesan ORGULHO Revolucionario, hodi nunee ita reklama ukun an nee vitoria Fretilin nian mesak, hanesan babain lideransa husi Fretilin hatudu iha atitude, diskurso no halo propaganda hirak nee, mak resistensia bele la resiste to’o anos ’90 hodi nune’e Timor-Leste nian integrasaun ba Indonesia nee inevitavel no inkontestavel, no Portugal mos bele reve hikas nian politika diplomatika kona ba lejitimidade jurisdisaun Timor nudar territorio “não autónomo”, nebee mos bele fo konsekuensia iha nivel internasional iha ONU. Nunee ukun an nebee ita hotu konkista iha loron 30 fulan Agosto 1999 nee karik la to’o mai ita.

Buat faktus sai sasin ba nian an no mos sai sasin iha historia. Ne’eduni mak lideransa husi partido Fretilin la bele buka hanorin ka manipula historia funu nian nebe SALA ka konta historia funu Timor nian nebee LADUN LOS ba jerasaun nebee foin mosu mai ka tuir mai iha loron aban. Basaa, funu durante besik tinan rua-nulu resin nee sai ona historia viva iha Povo Timor nian moris. Se Fretilin la rekonhese Xanana Gusmão nian merito, ninian kontribuisaun ba ukun an ida nee no mos ninian sakrifisiu nebee mos boot tebes, mak nudar partido “historiku” Fretilin viola prinsipios ho valores historia funu nian rasik.

To’o ona tempo atu ema sira Fretilin dispensa orgulho partidario no ruptura ho hanoin SURA KOLEN tanba funu atu bele oferese partido FRETILIN ba servi Povo Timor-Leste iha ukun an ida nee. Tanba nudar partido historiku, FRETILIN la bele sai refem (dadur) ba ninian militantes sira nian orgulho partiradio rasik, no mos to’o ona tempo atu Fretilin reorganiza an hodi hakbesik an ba realidade aktual. Povo Timor presiza atu Fretilin servi nia ho neon ho laran, la’os ho ibun tutun, basaa, ho ibun tutun Soeharto nian ema halo hotu ona, até Soeharto nian esforsu halo aproximasaun ba Povo Timor nudar ema (manusia) mos barak mak fo fuan nebe diak. Nunee mos Timor oan sira seluk nebee durante okupasaun servi Povo Timor, tuir ordem okupantes sira nian haruka, maibe ohin loron ita hamutuk iha ukun an nian laran, nudar ema sira mos la ses husi neon salak maibe sira la’os ema seluk, sira mos hanesan ho ita sira seluk, Povo Timor nian oan hotu.

Iha biban nebee Rain Timor nian oan sira hasa’e sira nian bandeira rasik no hahu husi biban Timor nudar Nasaun nebee foin sai husi ahi-kla’ak laran, devia ita mosu ho ESPIRITO oin seluk ho passado. Mosu ho espirito nasionalismu nebee forte no hatene an katak ahi manas seidauk tun, maibe ita haluha rain, lideransa Fretilin sira komesa tebe rai, no hakilar baku hirus matan, katak AMI mak nee !

Se karik iha biban nebaa Fretilin la klaim hanesan buat hotu nian hun ho abut hodi forma governo ida Unidade Nasional nian, mak ohin loron situasaun bele oin seluk. Katak Governo ida nebee konstitui husi reprezentantes sira husi partidos politikos ho asentu/tur fatin iha PN no mos personalidades ka intelektuais/teknokratas sira hotu atu bele evita divisionismu no ruptura ho kultura pasadu nian. Maibe, Fretilin hakat sala no fo pasu nebee dok demais, la haree katak dalan nebee hakat ba iha ai-tarak barak nune'e, hakat mos la ho ekilibriu hodi hetan sidi nebee mos la'os uitoan do ke pasus hetan progresu ba oin.

Bainhira Assembleia Constituinte transforma ba I Governo Constitusional, Timor ona barak nebe sensivel ho situasaun no mos sensivel ho Povo nian terus hato’o sira nian kritika makaas ba lideransa Fretilin nian atitude, inklui ha’u rasik mos hato’o indignasaun hasoru atitude irresponsavel no arrogante husi Fretilin nian SG nebee transforma nian an hanesan patraun iha ukun an nian laran. Maibe lideransa Fretilin la liga no indiferente ho situasaun nebe frajil tebes.

Tanba, lideransa Fretilin sira sai tiha hanesan hananu ida iha anos '70 nunee : “O beik teen hateten o la rona o hodi o nian ulun tos ba buka sa mak o hakarak, la'o ba la'o mai kose-kose hela maibe o la hetan, bainhira o hakfodak buat nee liu tiha ona...”. Ne'ebe maluk sira husi Maubara mos simu tutan : “
Ko bago lele, bali kote pli'i ...!!!”

Orgulho de ser da Fretilin ho Egosentrismu Fretilin, koduz Mari Alkatiri TRANSFORMA Assembleia Constituinte ba I Governo Constitucional Nasaun Timor-Leste Independente. Hahu husi nebaan konsentra BUAT HOTU iha Dr. Mari Alkatiri nian liman, sa'e ba PM la liu husi sufrajiu universal, direito de voto Povo nian, hanesan hala'o sabotajem ida ba direito de voto Povo Timor, akumula pastas tolu PM, Ministro da Economia no mos Ministro da Enerjia e rekusus naturais. Foti nian alin rasik ba kargu nudar embaixador Timor nian iha Malasya, entrega konsorsiu negosiu estado nian ba nian alin ida seluk, atu foti tan nian kaben atu sai embaixadora Timor nian iha Moçambique. Estado RDTL nian sorte, Povo maioria tebe monu lalais Dr. Mari Alkatiri husi tronu nudar PM, se lae rejime ditadura, nepotismu, konluio no mos korrupsaun nian abut bele metin iha Timor durante tinan lima nulu resin.

Ohin loron, mesmu partido Fretilin sai tiha hanesan partido ki'ik oan ida maibe ema Fretilin nian Orgulho seidauk tun husi leten as ba, hakarak ukun tinan lima-nulu de repente hakfodak poder mos dok tiha ona, maibe sei kanta nafatin Fretilin mak Povo Timor no Povo Timor mak Fretilin, la fo valor ba partidos politikus hirak seluk, nunka konsidera ema sira iha partidos seluk hanesan adversariu maibe hanesan inimigo, ema seluk nee la hatene buat ida dehan sira mak hatene buat hotu etc. Iha tempo kaer ukun entre sira hadau malu poder, litik no kritika malu tanba balun la hetan fatin, foin Mari fo fatin ba balun nebee kritika tanba la hetan fatin de repente deit nonok la lian hasoru nian boot, fila oin lalais ba ema sira iha partidos seluk hodi hatudu sira nian siak makaas tebes, hanaran an “asu siak maputu ba lalos” oras ida temi formados sira iha Indonesia sarjana supermi ba la los. Dun Xanana ho RH ambisaun ba poder ba la los, oras ida dun Xanana-Horta-La Sama halo politika selu kolen ba malu...etc.etc.

Buat hirak nee hotu tanba sa ? Tanba lakon poder no sinti an ona katak poder ukun rain bele la fila iha loron badak, ne'eduni nudar opozisaun Fretilin ho nian lideransa buka halo kampanha nebee makaas atu trava progresso nebee Governo AMP bele hetan iha mandatu ida nee. Basaa, se la buka impede ba governo aktual, hodi husik Xanana ho nian governo hala'o ukun nebe diak, hatudu ba Povo rezultadu ba sira nian ukun nebe diak liu kompara ho Fretilin nian ukun durante tinan lima, mak 2012/2017 mos Fretilin bele la kaer ukun.

Halo komparasaun governo Fretilin nian liu ba ho governo AMP, aktual governo iha fulan rua ka tolu resolve problema nebee governo Fretilin la halo iha tinan lima nian laran. Ezemplu boa vontade Governo AMP hanesan – Tributo ba veteranos da guerra sira nebee nian direito reservadu iha Constituisaun RDTL kona ba valorizasaun resistensia nian. Halo lei no aprova lei ba atribuisaun subsidiu ba ferik ho katuas idozu sira, ministerio balun hala'o ona sosializasaun ninian programa no tama iha pratika dadaun kazu konkreto hanesan Ministerio da agrikultura ho peska nebee foin simu posse fulan rua halo espozisaun agrikultura iha Dili liu ba halo populasaun entuziasmadu, ba kuda ai-kameli iha enklave Oecusse. Nee hanesan buat ki'ik oan hirak nebee Fretilin la halo iha tinan lima nian laran, maibe Mari Alkatiri kontinua ho ninian politika destrutiva, halo esforsu boot oin sa hatun Sr. Xanana Gusmão husi PM, aproveita kazu Major Alfredo Reinado nebee iha justisa nian liman hodi ataka PM, dramatiza Alfredo Reinado nian akuzasaun ba PM Xanana nebee nian fundamento duvida boot sai hanesan kazu prioritario liu fali nasaun nian intereses seluk. Nee kala iha ninian uma hamulak kalan ho loron hodi husu ba maromak atu maromak tesi lalais Sr. PM Xanana Gusmão nian vida.

Maibe ha'u nudar sidadaun no Timor oan nebee mos halo parte Povo Timor, husu ba Dr. Mari Bin Amuden Alkatiri atu la bele halo demais aproveitamento polítiku no mos la bele politiza kazu hirak ho karakter justisa nian. Husik ba autoridades kompetentes sira hala'o sira nian servisu, karik sira nian forsa la to'o atu rezolve problemas justisa nian mak Dr. Mari Alkatiri bele fo ita boot nian kontribuisaun ba solusaun kazu nee. Tanba problemas nebee mosu tan krize nee tanba ita boot nian inkompetensia, klaru !

Dr. Mari Alkatiri hanoin ona ka iha ona argumento seluk alem de esforsus atu hatun PM Xanana liu husi fomenta boatus, kampanha difamasaun, komentariu sem fundamento no mal espekulasaun ba Povo Timor, karik Governo AMP mak la monu tinan oin ka tinan rua mai ita boot nian esforsu tuir mai sa ida tan ?

Nusa la hanoin halo kampanha oin sa desenvolvimento sustentavel no autosubsistensia ba ita nian Povo maioria agrikultor nebee hetan difikuldades boot, ba países hirak nebee ita boot sama ain ba, em vez de hateten fila-fila Xanana nian governo monu tinan oin ka tinan rua tan ?
Prepara hela golpe de estado karik...!

Ita boot nian rasiosiniu oin sa mak dehan katak Governo AMP oho-an ho OE ida nebee boot, iha biban nebee OGE nian aprova iha PN foin lalais liu ba ?
Fretilin mos la iha moral atu kritika governo AMP tanba seidauk rezolve hotu problemas deslokadus sira. Basaa, populasoins deslokadus sira nee la'os tanba ema seluk maibe tanba ita boot Dr. Mari Alkatiri nian inkapasidades kaer ukun.

Tanba ita boot nian arrogante iha tempo nebee tur iha kargu nudar PM, halo jovens sira nebee la gosta ita boot nian atitude mediokre hodi sempre sadik malu bebeik no halo violensia hasoru sira nian maun-alin sira seluk nebee tuir Fretilin. Violensia mos mosu tanba imi dirijentes sira iha Fretilin sempre halo imi nian diskursu radikal no kontraditoriu ho realidade, má fé ka la iha vontade atu hanoin tulun Povo. Ami Povo ki'ik mesmo ita boot konsidera ami beik teen maibe, ami la haluha Sekretario Jeral Fretilin Dr. Mari Alkatiri nian deklarasaun, iha biban hirak liu ba katak : Fretilin kria estabilidade no Fretilin kria instabilidade ka vise versa. Ami mos hatene kompara se mak arrogante, nepotismo, korruptor no anti demokratiku ho se se mak lae, ami hatene kompara. Ami mos hatene kompara se se mak iha meritu durante funu liu ba ho se se mak ninian kontribuisaun ki'ik ka la iha liu, nee mos ami hatene. Povo Timor matenek haree se mak lohi teen no se mak koalia lia los, tanba durante okupasaun
Povo aprende buat barak, sa ida mak jenerais indonesios sira la halo atu konkista Povo nian fuan, midar ho sin Povo Timor koko hotu ona.

Hanesan lia fuan sabia ida nebee funu na'in Falintil ida uluk durante okupasaun hanorin Povo Timor, filozofia kona ba moris iha biban neba oin sa : “A nossa luta é a arte de conviver com o inimigo”. Filozofia moris iha funu laran ida nee nian autor ema ida deit, funu na'in indiscutível e inegável no mos único iha mundo tomak rai klaran, nebee mundo konhese. Filozofia ida nee nian persepsaun no sentido la'os deit iha estratejika militar, maibe mos iha vida sosial, politika, ekonomika, no mos psikolojika.
a) Iha estratejia militar, oi sa mak resistência bele aproveita inimigo nian lojistika funu nian ho buat seluk atu suporta guerrilheiros hodi kontinua resiste etc.
b) Iha vida sosial, oin sa Povo bele moris hamutuk iha sistema nebee okupantes sira implanta, adapta uzo kostumes, ka atitudes nebee la atrai inimigo nian atensaun espesial.
c) Iha ekonomia, oin sa populasoins suporta rekursus ekonomikus no finanseirus hodi suporta resistensia, aproveita okupantes sira nian rekursus hodi populasoins bele tuba sira nian moris, maibe rai iha fuan buat seluk. Sira nebee hetan osan ka sasan ruma husi okupantes sira, fo mos ba gurrilheiros sira.
d) Iha política, oin sa prepara futuro, liu husi edukasaun, aproveita administrasaun lokal ka sentral direta ka indiretamente halo sa ida mak okupantes halo Timor oan sira mos halo tuir, sai administrador, sai xefi repartisaun, halo tuir buat nebe ema halo hodi aprende.

Ezemplo konkreto : Sr. Eng. Mario Carrascalão nebee servi ba intereses Jakarta nian maibe nia konsegue loke dalan nebee luan ba Timor oan sira atu kontinua estuda iha ensinu superior iha ilhas indonesia nian. Kria oportunidade atu Timor oan sira aprende buat barak liu tan nebe mos indiretamente prepara Timor oan ba ukun an.
Hodi nunee mak ohin loron ukun an maibe rekursus humanos la falta, falta deit mak hasa’e liu tan profisionalismo.

Relasiona ho hanoin nebee mais ou menus politika ba futuro, ha'u sei lembra Eng. Mario Viegas Carrascalão nian lia fuan balun, bainhira nia ba vizita estudantes Timor oan sira iha Bali iha tinan 1993, iha biban nebaa estudantes balun husu kona ba iha posibilidade Timor sai ukun an. Sr. Governador naton la’os hatan perguntas hirak nee maibe nia husu hikas ami nunee : kriteriu atu rai ida ukun an mak sa sa deit ? Imi iha rain ka lae ? Iha Povo ka lae ? Iha rekursus naturasi ka lae ? Iha ema bele kaer ukun ka lae ? Depois nia ho lian kraik hateten nunee ba ami, imi mesak universitários nee'duni imi mak hatene rasik !

De faktu mos Eng. Mario Viegas Carrascalão halo esforsu atu Timor oan sira bele kaer mesak administrasaun iha Timor, tan nee mak loke projektu ba Timor oan sira hodi fo bolsa de estudu husi estado hahu husi tinan 1984/1985. Embora karik iha biban nebaa Sr. Mario hala'o Jakarta nian estratejia atu konkista Povo Timor nian fuan maibe indiretamente kontribui ba preparasaun rekursus humanos iha Timor durante iha biban nebe nia hetan oportunidade sai governador. Maibe nee nia rasik mak bele esplika katak nia ho laran 100% hala'o programa indonesiasaun timorenses ka lae, nee nia mak bele klarifika.

Se la'os ninian kontribuisaun mak ohin loron Timor karik la iha ema atu harii ka loke universidades hodi forma ema, la iha profisionais iha area justisa, la iha advogados, la iha ema atu hanoin oin sa mak bele dezenvolve agrikultura, la iha ema ruma mak bele sai ministro, karik seidauk iha professores sarajana supermi sira, la iha mestradus ruma no pior liu tan karik la iha Timor ona ida mak hasai doutoramente. Ne’eduni realidade ohin loron iha situasaun presedente ruma, Timor oan sira ohin loron tur iha uma fukun PN hodi servi Povo la’os balada atan sira, la’os mos monu tun husi lalehan. Nune’e mos ho partido politikus sira, karik Sr. Fernando La Sama Araújo mos la kaer Instituisaun Fukun ba Povo nian moris hanesan dadaun nee.

e) Iha psikolojia, povo Timor mesmo moris hamutuk ho ema okupantes sira, iha susar ka terus, hasoru sofrimento boot tanba repressaun tanba guerilheiros sira nian aktu ruma mos, populasoins sempre nega resistensia no hatudu kooperasaun ho okupantes, atu ema la bele oho ka kastigu maibe iha sira nian laran rai odiu nebee boot ba okupantes sira. Halo populasoins sira fiar metin liu tan kona ba ukun rasik an. Balu nebee ema kaer no hasoru inkeritu sira sempre koalia tuir inimigo nian hakarak atu satisfaz inimigo maibe iha laran oin seluk.

Ne’eduni mak to’o ona tempo atu halo reflesaun, hodi nunee bele soe ba kotuk buat nebee pertense passadu hodi hateke ba loron oin, futuro ba jerasaun tuir mai.
Timor LoroSa’e Rain ida deit, Povo ida deit, ita mesak Timor oan deit. Hanoin sakat malu la bele buka les halo luan, maibe ho neon kluan tur hodi rezolve iha uma laran. La bele mos uza politika atu fahe Povo ka fahe jovens sira hodi soran malu no hamosu violensia.

Se ita la para ho funu entre ita mak ita nunka hakat ba oin, susar no terus mos la dok husi ita, ita mos la toman povo sira husi rai seluk, tanba povo sira husi rai seluk nebee hakat tiha ona dalas sanulu iha ita nian oin sai dok liu tan.
Ohin loron era teknolojia nian, rai barak nian ema, labarik sira moris mai hasoru makinas teknolojias mak iha sira nian oin, kalan ho loron buka domina mak makina tanba ita ema moris iha mundo nee kada vez depende ba makina, la’os tuda malu ka sunu uma ba malu.

Ha’u atu hateten ba maun-alin foin sa’e sira nebee tau neon ba partidos politikus ka apoia partidos ruma katak, adepto ba partido ka simpatia ba partidos politikus ruma la’os atu halo violensia. Politika nee husik ema matenek sira mak halo politika, ita ki’ik sira hein biban atu hala’o ita nian direito mak halo. Se servisu seluk la iha diak liu ita buka kuda ai-han ruma ka hakiak animal ruma hodi fa’an ba hetan doit metan oan ruma hodi sosa buat ki’ik ona ruma mai ita, duke ita mete politika maibe sai fali instrumentu ema matenek sira nebe halo politika ka ema uza ita halo violensia, oho ita nian maun-alin ka estraga maluk sira seluk nian sasan.

Tanba iha mundo nee la iha ema politiku ida mak sai riku ka milionariu, la iha. Maibe iha nasaun balu nebee ninian ukun na’in korruptor, la iha demokrasia, ho sistema autoritario, ema politiku ida bele sai milionariu, maibe uza ema seluk nian kosar been, ema seluk nee mak Povo ki’ik sira. Sai adepto ba partido politiku mak la hatene buat politika nee mak sa ida, entaun ita sai fali ema seluk nian kuda hodi ema politiku na’in sira sa’e ita hodi duni sira nian ambisaun pessoal.

Ita dada malu ba kotuk demais liu ona, balun nebee hakarak servisu ho laran ita buka dada sira ba kotuk. Nusa ita la husik ema nebee hakarak duni servisu diak husik sira halo servisu ba oin ? Tanba sa mak Sr. Xanana Gusmão hori-bainhira seidauk hahu hala’o nian funsaun nudar PM, Sr. Mari Alkatiri hakarak hatun ona ? Governo AMP seidauk hala’o servisu maibe Fretilin ho nian Sekretario Jeral dehan ona Governo AMP monu tinan oin ? Hirak nee atitude IRRESPONSAVEL no POLITIKA DESTRUTIVA...nee tanba sa ?

To’o ona tempo atu lideres sira halo diskurso optimismu, hato’o diskurso esperansa ba Povo.
To’o ona tempo atu lideres partidarius sira, Presidente da Republika, Governo no mos Parlamento Nasional kuda konfiansa ba Povo Timor, atu Povo bele fo fiar ba lideres sira, atu bele fiar ba Partidos Politikus, atu reestabelese konfiansa ba instituisoins estado nian no Povo bele deposita hikas nian fiar ba Estado RDTL nebee lakon fiar.

Partidos politikus nian membros ka militantes sira mos la bele hanoin atu sai hotu ministros ka deputados. No mos la bele koloka ambisaun pessoal ka grupo iha interesses Nasaun nian leten. Nasaun ho Povo Timor PRESIZA liu mak Partidos Politikus hirak nian Programas nebee AMBISIOZU ba nesesidades Rain no Povo nian.

Rain Timor ki’ik maibe la’os kiak, nian Povo mak sei kiak tanba riku soin nebee ita nian rain seidauk explora hotu hodi fahe lolos. Agora depende ba ita Timor oan sira oin sa bele ke’e sai no fahe riku soin nee lolos hodi nunee ita bele sai husi lista nudar país pobre iha mundo.
Ita mos tenke matenek atu jera riku soin hirak nee tuir prinsipios nebee ekonomistas sira hanorin. Presiza fo atensaun ba ukun na’in sira atu sira la bele uza no abuza poder iha distribuisaun riku soins hirak nee, se lae Timor sai fali estado desgrasa, balun riku, riku ba bebeik Povo ki’ik nebee kiak, kiak ba bebeik to’o rabat rai, pior liu tan ukun na’in mak fahe fali riku soin ba nian familia.

Kuanto kazu Major Reinado ho nian grupo, mos la sala ha’u bolu atensaun, atu Major Reinado la bele sai fali figura mediatika hanesan personajem “renegate state” ka “country’s rambo”. Se motivo ba rebeliaun ida nee mak JUSTISA entaun defende buat nee to’o ultimas konsekuensias. La bele to’o ona dalan klaran mak buka ses husi motivu prinsipal tanba deit emosaun individual ka motivu nebee pessoal. Tanba kazu nee la’os fasil ba estado ka governo atu rezolve, nunee mos kazu petisionarius sira. Ne’eduni tenke iha korajem no pasiensia atu la bele kria fali situasaun seluk nebee halo populasoins moris la hakmatek.

Uluk bainhira hahu sai husi kuartel, akuza PM naton nudar kriminozu no mos responsavel ba krize 2006, nebee hahu husi militar F-FDTL nian leet.
Ohin loron Major Alfredo Reinado dudu fali akuzasaun nee ba Sr. Xanana Gusmão, halo divulgasaun nebee boot tebes liu video no halo ajitasaun iha Povo nian leet ho akuzasaun nebee ita boot hato’o ba Senhor PM Xanana Gusmão nudar AUTOR krize 2006. Hein katak Major Reinado iha segredu seluk kona ba PM Xanana nian envolvimento iha krize Marsu 2006 to’o ohin loron nee hanesan trunfu ba akuzasaun nebee agora iha ex-PR ka pessoa Xanana Gusmão nian leten.

Tanba lia fuan AUTOR da crise de 2006, iha Português nian sentido katak PR Xanana Gusmão iha biban nebaa mak fahe F-FDTL ba rua hodi nunee militar sira nebee husi etnia loromonu abandona sira nian kompanhia no sira nebee husi etnia lorosae fiel ba estado tanba hetan benefisiu liu husi estado. Se Major Reinado la iha tan faktus seluk nebe forte no juridikamente kredivel kona ba akuzasaun nebee halo ba Sr. PM Xanana Gusmão, mak Major Reinado hakat risku nebee boot tebes. Keta hanoin katak Povo bele fo apoio ba Major Reinado taka matan, lae !

Ha’u fiar katak iha mal entendimentu entre Major Reinado ho Sr. Xanana Gusmão, maibe mal entendimento nee bele iha deit nivel emosional nebee la iha razoins nebee sustentavel política ka seguransa ou militar.

Karik Major Alfredo Reinado sente an ABANDONADO husi Xanana, depois de iha biban ruma Major Alfredo Reinado ho Sr. Xanana Gusmão kesi konfiansa ba malu no la iha situasaun espesial ruma.
Se karik nunee mak tuir ha’u nian hanoin seidauk tarde atu Major Reinado retira nian akuzasaun ba PM Xanana Gusmão no husu deskulpa publika ba Senhor PM Xanana Gusmão.
Tanba, ha’u rasik iha DUVIDA boot kona ba sustentabilidade faktus ho fundamento Major Alfredo Reinado nian akuzasaun, no deskonfia Major Reinado, direkta ka indirectamente, siente ka inkonsientemente hala’o estratejia politika Mari Alkatiri ho Fretilin nian atu IMPEDE Xanana Gusmão ho nian governo governa diak hodi governo AMP hetan susesu iha nian mandato

Obrigado Wa’in !

ºººvtººº

20080121

Teoria konaba “Kauza i Efeitu”

Hosi: Celso Oliveira*

Ita hotu sei hanoin konaba artigu nebe Xanana Gusmão (aktual Primeiru Ministru Timor Leste) hakerek iha STL, iha fulan Novembru tinan 2006. Artigu ho titulo: Teoria konaba Konspirasaun, Xanana Gusmão explika konaba "kauza" hosi Krisi Politika Militar (KPM) iha tinan 2006. Hau sei limita-an hodi hakerek filafali konaba KPM iha tinan 2006, tamba autor hosi artigu Teoria konaba Konspirasaun, hakerek klean tebes konaba krisi ida ne, nebe to’o ohin loron povo Timor sei senti hela. Maibe, hau buka haklean uitoan konaba teoria "Kauza i Efeitu".

Antes, hau hakarak fo'o hanoin katak "Konstituisaun Timor Leste garanti liberdade da expresaun". Ne'e duni, laiha ema ida ou instituisaun ida maka bele bandu ou halo sensura konaba ema ida nia hanoin (ideia), koalia ou hakerek.

Kauza buat ida relasiona ho efeitu. Efeitu hanesan resultado ou funan hosi kauza ida. Kuandu (bainhira) kauza ida mosu, sempre iha ninia efeitu. Efeitu mosu depende hosi dominiu tempu, bele mosu iha tempu badak ou bele mós mosu iha tempu naruk/dok. Efeitu bele mosu iha momentu mosu kauza, ou, efeitu mosu kleur los tiha depois de (hafoin) mosu tiha kauza. Efeitu, bele diak mós bele ladiak. Por exemplu: kuandu ita han, entaun ita sei bosu. Kuandu ita han veneno, entaun ita sei moras ou mate.

Agora, mai ita halo tok ligasaun entre teoria konaba "Kauza i Efeitu" ho popularidadi Major Alfredo Reinado nian? Tansa maka Major Alfredo Reinado halai sai hosi nia quartel ho elementus i kilat barak, i, to'o ohin loron kontinua moris hanesan guerrilheiru?

De faktu, se karik la mosu kazu petisionariu nian, ou, se karik laiha manipulasaun hosi I governu (iha tempu eis primeiru ministru Mari Alkatiri nia ukun) ba iha estrutura F FDTL i PNTL, ou, se karik lahasai petisionariu origem loromonu hosi kuartel F FDTL, entaun, Major Alfredo Reinado sei la halai sai hosi nia komando.

Tuir artigu Teoria konaba Konspirasaun, aktual Primeiru Ministru Timor Leste, Xanana Gusmão, hakerek nune: “Iha mundu modernu, ita mós asiste (haree) teoria barak kona-mós ba konspirasaun, ne'ebé Governu no Nasaun barak inventa atu habosok no halo nakfila tiha sira nia sidadaun rasik sira nia laran no neon, atu nune'e bele husik sira halo buat aat ruma ne'ebé dala barak ba haterus duni sira nia sidadaun rasik i dala balu halo aat ba sidadaun hosi rai seluk.

Teoria konspirasaun moris hosi kakutak hirak ne'ebé la produz ( lahakiak ka lahalo buat ruma), hosi kakutak hirak ne'ebé bele hanoin maibé hanoin laloos, tanba sira hanoin katak buat hirak ne'ebé sira hanoin maka siénsia (buat mesak matenek) ne'ebé ema labele muda. Teoria konspirasaun dala barak halo ema sente fali katak ida ne'e maka teoria "lialoos" nian liuliu ba ema sira ne'ebé kalan-loron pasatempu, inventa rasik duni teoria hirak ne'e, tanba teoria hirak ne'e maka nu'udár realidade ba sira nia moris no hanoin loro-loron nian.”

Hosi neé, ita bele hare rasik katak hafoin tiha mosu KPM tinan 2006, Xanana Gusmão fo responsabilidadi ba iha governu anterior (iha eis-primeiru ministru Mari Alkatiri nia ukun).

Tansa maka mosu kazu petisionariu iha tinan 2006 ? Primeiru pontu, tamba: I Governo Konstituisional koloka petisionariu hanesan problema ou obstakulu bo’ot ida ba iha sira nia governu. Em vez de buka solusaun ba petisionariu sira nia problema, pelo a kontrariu, governu (iha tempu Mari Alkatiri) abandona exijensia hosi petisionariu i torna problema petisionariu ba sai KPM ou krisi nasional iha tinan 2006. Segundu pontu, tamba relasaun entre I Governu Konstituisional (lideradu hosi eis-primeiru ministru Mari Alkatiri) ho Prezidenti da Republika (iha momentu neba Xanana Gusmão), i, Igreja Katolika no mós sociedadi civil, ladiak/laharmonia.

Tamba governasaun ladiak iha I Governu Konstituisional, to’o ohin loron povo Timor sei senti nafatin nia konsekuensia.

Ne’e duni, ita bele hare rasik katak: ohin loron Major Alfredo Reinado kontinua moris hanesan guerrilheiru hodi ejiji justisa social, liu-liu iha kazu petisionariu nian, tamba Major Alfredo Reinado senti katak nia iha razaun. Razaun ho sentidu katak kuandu (bainhira) mosu problema ida tenki iha ninia “kauza i efeitu” ou “sebab akibat”.

Agora, iha poder rua hanesan figura sentral iha panorama Timor oan sira. Ida, poder Governu maka Xanana Gusmão. Ida seluk, poder arma/kilat maka Major Alfredo Reinado.

Rekomendasaun

Governu aktual, ou, IV Governu Konstitusional, tenki trata kazu Major Alfredo Reinado halo didiak, ho kuidadu, i, uza natureza politika, moral i kultura timorense. Importanti atu ita hotu hare i hatene katak: oras ne’e iha problema ida atu resolve. Kazu Major Alfredo Reinado ho petisionariu sira laos hanesan problema ba Governu aktual maibe, liu-liu hanesan solusaun ba Governu AMP.

Ne’e duni, Xanana Gusmão, hanesan líder hosi Governu AMP, presija mantein dialogo (tuur hamutuk hodi koalia) ho Orgaun Soberanu sira seluk, no mós hamutuk ho Igreja Katolika Timor Leste, NGO i sociedadi civil hodi resolve problema Major Alfredo Reinado nian. Atu nune efeitu seluk nebe governu aktual la hakarak, sei la mosu.

Skema teoria konaba “kauza i efeitu” iha kazu aktual iha Timor Leste

Kauzas:

1. I Governu Konstituisional hakarak manipula F FDTL i PNTL. 2. Relasaun ladiak/laharmonia entre Governo ho Presidenti da Republika, Igreja Katolika, ONG i sociedadi civil. 3. Korupsaun i Nepotismo. 4. Hahalok arroganti (foti-an) hosi eis PM Mari Alkatiri. Por exemplu: licenciatura Timor oan iha Indonésia, bolu SARJANA SUPERMI, ou CAIXA bolu CAIXOTE, etc. (seluk-seluk tan)

Efeitus:

1.Mosu Problema Peticionario

2. Mosu Konflitu Lorosae vs loromono

3. Hadau malu (konkorensia) ba poder politiku entre partidos politikus Timorenses iha eleisaun lejislativa tinan 2007.

4. Lori Xanana Gusmao ba Poder Governo
Lori Major Alfredo Reinado ba Poder arma /kilat

Solusaun:
Dialog/tur Hamutuk

Resultado:
Precessu desenvolvimentu iha Timor

* poeta i hakerek nain (escritor) Timor oan hela iha England
Versaun PDF: teoria_konaba_kauza_i_efeitu (iha ne'e bele hare kona ba tabela kauzas i efeitus)

Mari Alkatiri pretende visitar Soeharto em Jacarta

A Fretilin desmentiu mas Mari Alkatiri não, porque?

Lisboa, Fórum Haksesuk (FH). O antigo PM de Timor-Leste, Dr. Mari Alkatiri pretende visitar o antigo Presidente Indonésio, Soeharto, que se encontra hospitalizado num Hospital na capital da Indonésia, Jacarta, adiantou a edição Online da Revista Tempo, Jacarta (14/01). Em declaração ao Jornalista Faizal Assegaf, da Revista Tempo, “Mari Alkatiri tenciona deslocar-se-á Jacarta para visita-lo, mas remeteu-se para sua agenda pessoal para os próximos meses”. “Mas recusa de falar sobre o passado do Ditador Soeharto, adiantou Tempo”.

Um dia depois da declaração do Mari Alkatiri a Revista Tempo, Rádio Nederland (RN) da Holanda, na edição em Língua Indonésia, questionou a intenção do Mari Alkatiri de visitar Soeharto (RN, 15/01). Continua a reportagem, “agora surgiu-se a notícias de que o antigo PM de Timor-Leste Mari Alkatiri também pretende ir visitar Soeharto”. Insistir com relato da RN, “foi difícil imaginar um Mari Alkatiri que lutou pela Libertação de Timor-Leste e deixou a sua terra natal quando surgiu a Invasão das Forçar Armadas da Indonésia (TNI) com mandato e ordem do Soeharto”.

Surgiu-se várias leituras sobre a intenção de Mari Alkatiri, desde leitura mais humanistas até esta construir um novo perfil politica na cena politica nacional. Será que o gesto humanitária de ir visitar Soeharto não afectará a sua agenda politica domestica, nomeadamente a contestação da Politica do PM Xanana Gusmão, através de uma marcha estava planeado para este mês de Janeiro, designado por « Marcha da Paz». Até Mari Alkatiri e a Fretilin estão aproximar ao Major Alfredo Reinado para a convergência das objectivos comum contra Politica do PM Xanana Gusmao. Em declaração a agência Lusa (17/01) “ex-PM considerou-a natural”. Trata-se um aliado conjuntural, ambos Mari Alkatiri e Alfredo Reinado no passado recente estiveram em campos oposto. Alfredo era Comandante da Policia Militar, que contestou a Politica seguida pelo Mari Alkatiri, a maneira como conduziu o problema dos Peticionários. Até Alfredo em plena Crise Politica Militar em 2006, numa declaração a RDP Antena1, acusou Mari Alkatiri de ser um Criminoso e responsabilizou o mesmo pela morte de cincos famílias queimadas dentro da casa (in RDP Antena1,edição 24/0/2006).

A Fretilin desmentiu mas Mari Alkatiri não, porque?

No mesmo dia em que a RN noticiou a ida de MA a Jacarta, num comunicado da Imprensa da Fretilin, veio desmentir a notícias da RN, que classificou a como “falha total e sem ter no mínimo corresponder os factos (Gabinete Media da Fretilin, 15/01)”. “Mas no mesmo comunicado Mari Alkatiri não quer comentar o assunto, remeteu-se ao silêncio”.

O silêncio de Mari Alkatiri, surgiu-se várias leituras, a noticias surge numa altura em que, a agenda politica de Mari Alkatiri virada para contestações interna, estão planear uma marcha pela Paz contra a política do PM Xanana Gusmão e o Presidente da Republica Ramos Horta. Para alcançar o seu objectivo Mari Alkatiri obteve um aliado de peso, Major Alfredo Reinado, ex-comandante da Policia Militar. A interpretação do Fórum Haksesuk (FH), “O silêncio do Mari Alkatiri, representa dupla interpretação: Em primeiro lugar, a noticias corresponde a verdade, porque quem pronunciou sobre a intenção de ir a Jacarta visitar Soeharto, foi Mari Alkatiri em declaração a Revista Tempo (14/01), um dia antes de RN noticiou na sua reportagem sobre o mesmo assunto (15/01). Em segundo lugar, pode ser uma noticias especulado, por isso não vale a pena pronunciar sobre ela (FH, 15/01)”.

A questão que coloca é, porque é que, a Fretilin não desmentiu a notícias publicado pela Revista Tempo? Surgiu-se outra dúvidas, será que o gabinete Media da Fretilin, tinha conhecimento sobre a conversa do Mari Alkatiri com jornalista Faizal Assegaf, da Revista Tempo. Se o gabinete Media da Fretilin souberem sobre o teor da conversa, significa que a nota emitido pela mesma simplesmente veio «vendar a mentira com o rosto da verdade», no mino um trabalho dos profissionais dos manipuladores da opinião pública. Se o Gabinete da Media, sem ter conhecimento sobre a declaração do Mari Alkatiri que prestou a Revista Tempo, significa que existe algo que merece ser vigiado, começou por dentro da Fretilin, porque reflecte da «desconfiança mutua», trata se da agenda confidencial, poderá ser uma «conspiração» de alto nível contra o próprio estado Timorenses? Num anterior deslocação a Jacarta no ano passado, Mari Alkatiri prestou uma declaração sobre a actual situação politica interna, “deu como o prazo dois anos para Governação do PM Xanana Gusmão (“in” Kompas, Setembro 2007)”. Se assim fosse, estamos sempre atentos nos próximos jornadas!

Referências:
Revista Tempo, Jacarta (Edição Online 14/01/2008)
Rádio Nederland (RN) (Edição 15/01/2008)
Fórum Haksesuk (FH - http://www.forum-haksesuk.blogspot.com/)
Rádio RDP Antena1 (Edição 24/05/2006)
Agência Lusa (Edição 17/01/2008)
Jornal Kompas (Edição Setembro 2007)

Lisboa, 21 de Janeiro de 2008
António Ramos Naikoli

20080118

Timor-Leste, interesses internacionais e actores locais

É com muito gosto que junto envio convite para o lançamento de um livro sobre 'Timor-Leste, interesses internacionais e actores locais', da autoria de Barbedo de Magalhães, editado pela Afrontamento.

Este livro contem uma análise dos factores políticos internacionais e internos que condicionaram e continuam a condicionar a evolução da situação em Timor-Leste, desde a invasão de 1941 até Outubro de 2007.

Apesar dos seus três volumes:

Volume I: - Da invasão australo-holandesa à decisão australo-indonésia de anexar, 1941-1974;

Volume II: - A luta pela independência, 1974-1999;

Volume III: - A difícil construção do estado democrático, 1999-2007;

e das suas cerca de mil páginas, é um livro de muito rápida e fácil leitura, graças ao resumo de toda a obra, com 61 páginas, em letra de dimensões relativamente grandes.

Esse resumo permite contextualizar qualquer dos assuntos tratados com mais pormenor nos capítulos e sub-capítulos subsequentes no quadro geral da obra. Assim, o leitor interessado em aprofundar um assunto não tem necessidade de ler qualquer dos capítulos ou subcapítulos anteriores. Bastar-lhe-á ler o resumo (em cerca de uma hora) e passar depois à leitura das partes que mais lhe interessarem.

O lançamento será feito em Coimbra, na Livraria Almedina-Estádio, na 3ª fª, dia 22 de Janeiro de 2008, pelas 21h30. A apresentação da obra será feita por José Manuel Pureza, Prof. da Faculdade Economia da Universidade de Coimbra (FEUC) .

Na região do Porto o lançamento será feito na FNAC Nortshopping, pelas 18h30 de 5ª fª, dia 24 de Janeiro, com apresentação de Pedro Bacelar de Vasconcelos, Coordenador Ciêntifico da Faculdade Direito da Universidade Nacional de Timor-Leste (UNATIL) e Prof.Auxiliar da Faculdade Direito da Universidade de Coimbra (FDUC).

As sessões são totalmnete abertas ao público. Embora não seja necessário apresentar qualquer convite, se pretender reenviá-lo a amigos potencialmente interessados, agradeço.

Agradecendo, desde já, a sua presença, e com os melhores cumprimentos

A. Barbedo de Magalhães

20080117

Mari Alkatiri ho Fretilin la iha moral atu koalia KPM*

Mari Alkatiri (MA) ho Fretilin la iha autoridade moral waihira koalia konaba Krise Politika Militar (KPM) nebe Timor LoroSae (Leste) hasoru iha tinan 2006. Tamba KPM iha tinan 2006 mosu iha Governo PM MA ho Fretilin partido nebe maka dominan iha Parlamento Nasional (PN) nebe iha kondisaun atu resolve problema sira nebe maka fo fuan ba KPM. Tamba iha iha maioria iha PN; MA tuir lolos executa didiak ninia politika no ninia programa. Iha orgaun Legislativa (PN) nia maka maioria, nebe bele suporta diak ba ninia execusaun plano no progama. Maibe kontrario fali, MA ho Fretilin buka kontra hotu-hotu; la kontrola ninia Ministro sira hanesan: eis-Ministro Interior no veci-Presidente Fretilin Rogerio Tiago Lobato (RTL), nebe ninia hahalok nebe kahur saida maka «esfera privado ho publiku», kahur sasan estado nian ho sasan nebe maka ba partido, hare deit: Harii Milicia Fretilin (MF) ho equipamentos no kilat nebe Estado nian, iha «Viola» rasik Ukun Fuan Inan (UFI) no rai nebe moris iha estado direitu, tamba iha rai nebe vigora Estado Direito «Estado monopolio Violência», katak Estado maka iha knar ba fo seguransa no defesa ba Populasaun, laos grupos bandidos armados sira maka hadau fali servisu nebe maka UFI dehan fo ba» força Segurança» no «Força da Defesa». Problema sira nebe maka hanesan lia hun konaba KPM, tuir lolos MA ho Fretilin iha kondisaun politika no legal hodi resolve. Fretilin maka maioria iha PN, tuir lolos sira iha kondisaun legislativa no hodi suporta ba Poder Executivo hodi hatan ba problemas sira nebe mosu. Maibe kontrariu fali, MA ho Fretilin buka miniza ba problema sira nebe mosu, buka tau hamutuk ka akumula problema to´o tempo ida maka nakfera.

Se koalia KPM, MA ho Fretilin la iha autoridade moral atu koalia no dada lia ne nia hun mai husi nebe. Tamba sira (MA ho Fretilin) koalia tamba sira hakarak halos sira nia sala tamba sira maka Lia KPM nia hun no abut. KPM mosu iha 2006, maibe MA ho Fretilin maka kaer Ukun no iha knar hahu husi Maio 2002, tuir lolos sira buka dalan ba resolve lia hun KPM, iha tinan 3-4 la buka resolve, buat hotu budu to´o dois no nakfera, ikus mai hotu-hotu hakfodak hodi hatudu liman ba malu. Hahu KPM nakfera, MA ho Fretilin buka joga «Oinsa maka minimiza» imagem ba Eis-PM MA ho Fretilin rasik nebe maka responsavel ba «Causa no Problema» ba KPM, hare fila artigo konaba “MA maka Kausa i Problema ba KPM”, hare iha Forum Haksesuk, (htt://www.forum-haksesuk.blogspot.com) . MA ho Fretilin rasik maka hakarak harii Estado-Nasaun nebe ho no tuir imagem partido ida mesak maka Ukun, hare demokrasia nebe «Tutelada», ho objektivo maka Oinsa maka Ukun To´o tinan 50. Buka apropriasaun ba servisu estado (militar, Seguransa, juridika, Materila, no sst). Neduni problema sira nebe maka mosu hodi fo origem ba KPM ne´reflekte ba produtos no efeitu husi kausa no problema ba KPM.

Iha tinan hirak MA ho Fretilin kaer Governo, iha akontecimentu balun maka konsidere hanesan bele sai hanesan lia hun husi KPM. Iha loron 4 Fulan Dezembro tinan 2004, iha akontecimentu ida ne´e halo aat imagem Timor LoroSae (Leste) nian. Iha akontecimentu seluk, problema F-FDTL ho PNTL, akontece iha Lospalos iha tinan 2004, no sst. Saida maka Governo Fretilin ho eis-PM ninia resposta ba akontecimentu rua (2) ne´e no sira seluk. Foti kasu rua ne´e deit hanesan exemplo ba kasu sira seluk nebe mosu iha Governo MA ho Fretilin ninia Ukun.

Kasu 4-12-2002, Kasu ida ne´e estraga «imagem» Rai Timor LoroSae no emar Timor nian iha mundo, TVs mundo tomak hatudu imagem konaba atake kontra Parlamento Nasional (simbol) ba poder Estado Nasaun;atake ba Supermarket Hello Mister (simbol ba investimento rai liur nian); atake ba Mesjid iha Kampo ALor (simbol ba Tolerância religiosa); atake ba Eis-PM MA ninia uman (simbol ba ema nebe konduz destino Nasaun nian). Governo liu husi inquerito nebe halo hodi hatudu liman ba sira nebe maka sai nudar autor ba akontecimento (04/12/2002). Eis-PM MA mosu mai hodi hatudu liman no akusa sira nebe maka iha akontecimento nia kotuk. Tuir Jornal de Noticias (JN) cita MA hodi dehan “autor ba akontecimento 04-12-2002 maka: David Ximenes, Manuel Carrascalao no Avelino Coelho (in JN, edisaun 11/02/2002)”. Felizmente David Ximenes ohin loron hamutuk ona ho MA,neduni David Ximenes la precisa ona MA hadia ninia imagem tamba hetan ona Secretario de Estado (iha 2º remodulasaun Governo MA nian ) no tur iha Parlamento no pertence ba quadros no orgaun sociais partido Fretilin nian. Tuir lolos, sira nebe maka MA akusa nudar autor ba akontecimentu 04-12-2002, iha direito ba reklama sira nia «inocência» iha Tribunal, inkluindo David Ximenes. Problema ida ne´e Governo Fretilin no Eis-PM MA husik liu deit, la resolve no ignora deit.

Problema F-FDTL ho PNTL laos problema foin mosu iha krise 2006,maibe akontecimento iha Lospalos entre F-FDTL ho PNTL hahu ona problema.Iha akontecimento kiik seluk, hanesan F-FDTL tun ba tuku malu ka tiru malu ho PNTL iha Dili laran, lian sira ne´e hotu tau hamutuk la resolve problema ninia hun lolos to´o ikus maka mosu KPM iha 2006. Kasu F-FDTL ho PNTL iha tinan 2004, iniciativa Prezidente Republika,Xanana Gusmao, harii Komisaun ida hodi halo inquerito. Tuir Relatorio Komisaun nian nebe produz relatorio nebe «alerta ba problema iha F-FDTL nian» nebe bele fo impakto ladiak ba estabilidade no seguransa nasional. Alerta Komisaun Inqueirito nian akontece iha tinan 2004, maibe KPM iha tinan 2006. Problema sira nebe maka mosu iha 2004 maka kontinua fali iha 2006, karik repete deit ninia Kausa. Saida maka Fretilin ho Eis-PM MA ninia aksaun no resposta ba Relatorio Komisaun inquerito nian? Ignora deit!Maibe tenta oinsa maka domina iha Instituisaun F-FDTL,oinsa maka politiza Forças Armadas (FA). Tamba PNTL Fretilin no Eis-PM MA dominan no manipula ona, falta maka F-FDTL deit, neduni oinsa maka domina F-FDTL liu husi dalan oi-oin: Ida (1); buka hafahe hierarquia F-FDTL nian,balun besik ba Fretilin no balun fali moderado; Rua (2); buka influencia ho doutrina nebe maka bele lori hierarquia F-FDTL nian,liu husi Dr-Roque Rodrigues, nudar Ministro da Defesa (MD) ba hela hamutuk ho CEMG F-FDTL nian,oinsa maka influencia nia ideologicamente. Ho objektivo Taur Matan Ruak ho F-FDTL bele hadok an husi Xanana Gusmao no provoka konflitus; Tolu (3); provoka joga Lorosae vs Loromono iha F-FDTL nia laran, atu nune bele fragiliza hierarquia F-FDTL ninia posisaun. To´o ikus halo sira (hierarquia F-FDTL) monu ba jogada MA sira nian, lori F-FDTL ba adere ba Fretilin hanesan objektivo final. Hare husi kronologia Krise iha F-FDTL nia laran MA ho Fretilin buka husik liu deit no fo suporta ba decisaun ne´e rasik hodi expulso 600 Militares (F-FDTL Petisaun).

Hafahe Instituisaun Rua (2), PNTL dehan Governo nian,F-FDTL besik liu ba Prezidente, PNTL husi Loromono no F-FDTL husi Lorosae. Neduni kausa ba KPM laos foin mosu iha tinan 2006, maibe mosu nanis kedan, hahu husi desmobilizasaun Falentil iha Aileu hodi transforma ba harii «exercito convencional» nebe ninia nukleu duro mai husi Falentil. Iha PNTL, modelo rekrutamento nebe ladun tasak, to´o ikus transforma fali PNTL sai hanesan «Forças» nebe alternativa ba F-FDTL, PNTL hetan equipamento diak liu do ke F-FDTL. Tamba F-FDTL besik liu ba Prezidente Xanana Gusmao, buka oinsa maka hadok F-FDTL husi Xanana Gusmao, ikus mai mosu kasu Lorosae vs loromono.

Problema RTL vs L7, ne´e mos kontribuio ba krise, tamba iha neba lia nia hun la tesi hotu maibe buka lere deit maka lia ninia fuan no dikin, husik liu deit problema sira ne´e hotu, ikus mai tau hamutuk maka ninia klimaks maka 2006.

Jogo interesse grupos intelektual husi Mozmbique vs sira husi laran, ba sira laran mesak «maufehuk no supermi deit», iha ne´e provoka ona «marginalizasaun» ba komponente iha sociedade. Tamba MA jeneraliza demais, dehan sira be hasae formasaun iha Indonesia ne´e mesak maufehuk no supermi hotu.

Kontra Igreja Catolika, Bispo sira Vaticano maka hili, MA povo maka hili, se hakarak halo politik hasae deit batina. buat sira ne´e hotu kontribuio. Igreja Catolica instituisaun nebe ninia ai rin kuda kleur ona no metin iha soceidade Timor nian,neduni la bele ignora realidade ida ne´e. Hatan Igreja nian liu husi organiza manifestasaun iha tinan 2005, hodi uja hanesan pretxto kontra opsaun ba hanorin «moral no relegiaun» ne´e «obrigatorio ka opcional».

Sira Veteranus no antigo kombatentes sira mesak la haris deit, la rekonyece saida maka «Caixa» kodigo nebe uja iha servisu Klandestina nian. Sira kombatentes ho veteranus sira sacrificio sira nia nia moris ba Funu, mosu ida mai husi Mozambique, tur-tur la rekonyece saida maka sira ninia sacrificio.

Minimiza oposisaun interna (Fretilin) no externa (Partido politika sira), tamba deit hetan poder maioria iha Parlamento, neduni minimiza oposisaun Partido Politika sira nebe iha assentu iha Parlamento Nasional.Tamba sira minoria neduni,sira nia lian litik no hase sira la vale ida,iha demokrasia maioria sempre fo valoriza ba minoria, laos demokrasia waihira la respeitu ba lian sira minoria, se la respeita sira minoria neduni sai fali «ditadura», tamba sira regime ditadura maka la fo valor ba minoria sira. Ba oposisaun interna, hodi klassifika katak «Mesak frustado deit», neduni sira ninia lian no reivindikasaun sira ne´e MA ho ninia grupo ignora deit.

Akontecimentu sira nebe hakerek ona iha leten ne´e akontece molok KPM iha 2006, neduni akontecimento sira ne´e mosu hanesan sinal klaro los ba MA ho Fretilin buka hadia buat nebe la los, buka ukun lolos, atu nune bele evita krise nebe pior liu. Ikus Mai mosu KPM iha 2006. Hare no fihir didiak, se maka provoka no kausa ba KPM 2006 maka MA ho Governo nebe Fretilin maka suporta maioria iha Parlamento. Neduni, Mari Alkatiri ho Fretilin la iha moral atu koalia KPM.


*António Ramos Naikoli
Timor Oan Hela iha Lisboa, Portugal!

20080115

Tansa maka Mari Alkatiri la hatan ba Radio Nederland?

IHa reportagem nebe maka Radio Nederland (RN) hatou konaba "Mari Alkatiri atu ba hare Soeharto iha Hospital Jakarta (in RN, edisaun 15/01/2008)". Hatan ba reportagem RN nian Fretilin liu husi komunikasaun ba Media hodi desmente ba noticias RN nian ne´e, nebe tuir Komunikado Media Fretilin nian klasifika «falsu». Lian litik maka ne´e tansa maka MA la desmente ninia agenda kunjungan ba Jakarta hare Soeharto moras. Iha ne´e iha leitura oi-oin konaba «silêncio MA» nian:

1. MA lakohi koalia tuir Komunikadu Media Fretilin nian. Se la koalia ka lakohi koalia, ne´e iha buat rua (2), Ida (1); Noticias ne´e los, tamba RN ba foti fonte iha nebe? Iha Jakarta ka iha Dili?Neduni iha ne´e interlukotor MA nian iha Jakarta maka bocor noticias ba RN, ka husi Gabinete MA nian rasik maka fo noticias ne´e ba RN. Rua (2); Noticias ne´e bele la los, neduni diak liu la lilika komentariu konaba ida ne´e. Maibe bele mos sai hanesan preokupasaun ba MA tamba noticias konaba ninia surumutuk ho Soeharto bele ka tulun ba agenda MA nian rasik iha politika interna.Dala ruma tamba ida ne´e maka diak liu nonok deit.

2. RN hetan husi ninia fonte ka sumber rasik, hanesan dehan ona, bele iha Jakarta mos bele iha Dili, bele mos husi fatin rua (2) hotu, tamba agenda MA nian iha Dili iha relasaun ho ninia interlukotor iha Jakarta, neduni noticias ne´e bocor rasik ba media, liliu to´o RN. RN buka komentariu husi intervenentes politika interna Timor LoroSae nian konaba «aktos MA nian atu hasoru Soeharto». Tamba ne´e RN husi komentario husi Dr. Lucas da Costa (LC) konaba «akontecimentu» ida ne´e. RN hanesan entrevistador no LC hanesan entrivistado.

3. Iha mos cenariu politika MA nian,nebe buka konstroe liu husi ninia interlukotor loby iha Jakarta, liu husi Eis-Menteri Keuangan Mari Muhamat (MM) iha gabinet Soeharto nian iha tinan 1990 an. MA ninia agenda hanesan «jesto humanitaria» ida ba hasoru ema nebe maka iha moras hela.

4. MA mos constroe ninia imagem politika, liu husi hakbesik an ba surumutuk ho lideres politikus sira hanesan: Mahatir Muhamat, eis-PM Malaysia, Lee Kun Yu, eis-PM Singapura nian no ikus mos ba hare Soeharto nebe moras. Ne´e tama iha agenda politika MA nian iha konextu regional, oinsa maka atu sai hanesan estadistas sira seluk. Maibe deference ba sira seluk ho MA maka ne´e, Mahatir ho Lee sira sai referenci ba lideres regeional iha kontexto Asia nian tamba sira halo sucesso barak iha rai rua ne´e (SIngapura ho Malaysia). Maibe MA nia kaer ukun iha tinan lima nia laran la hetan sucesso nem kompara ho patamar hanean ho Mahatir ho Lee. Tamba MA iha politika Interna, nia insuceso do ke sucess,hare husi Partido laran, MA ninia ukun Fretilin fahe ba faksi (FR vs FM); husi Governasaun,saida maka desenvolve iha Timor LoroSae, termos institucional hare maka partidarizasaun ba Instituisaun estado, buka apropriasaun ba servisu estado nian, no ikus kulmina ho Krise Politika Militar.

Neduni agenda MA nian ba hare Soeharto bele sai hanesan estrategia MA nian, oinsa maka bele fila fali ba sai nudar protogista iha Politika Interna no hadait ba ninia protogista iha cena internacional no regional!

Lisboa, 15 de Janeiro de 2008

António Ramos Naikoli

RN: Mari Alkatiri Berniat Kunjungi Soeharto

Ada Apa Di Baliknya?

Radio Nederland Wereldomroep
14-01-2008

Setelah dijenguk oleh dua bekas perdana menteri, yaitu Lee Kwan Yew dari Singapura dan Mahathir Mohamad dari Malayasia, kini terbetik berita mantan perdana menteri Timor Leste Mari Alkatiri juga berencana menjenguk Soeharto di Rumah Sakit Pusat Pertamina, Jakarta. Sulit dibayangkan seorang Mari Alkatiri yang memperjuangkan kemerdekaan Timor Leste, dan meninggalkan negeri itu ketika ABRI atas perintah Soeharto menyerbu Timor Leste, sekarang malah mengunjungi mantan presiden RI ini. Ada apa di balik rencana ini? Berikut tanggapan Profesor Lucas da Costa, dari Universitas Perdamaian, Dili.

Lucas da Costa [LdC]: "Kalau memang ada niat dari mantan Perdana Menteri Timor Leste untuk mengunjungi pak Harto, itu tidak ada salahnya mengingat bahwa kedua negara sedang dalam proses untuk merehabilitasi hubungan yang baik, baik antara bangsa, maupun antara negara. Dan saya pikir itu wajar-wajar saja. Asalkan di balik kunjungan itu, tidak ada tujuan-tujuan tersembunyi."

Sebagai Manusia
"Tapi pada prinsipnya masyarakat Timor Leste juga ikut prihatin dengan keadaan Harto sebagai manusia, bukan sebagai pemimpin, karena pak Harto memiliki masa lalu yang juga tidak diperkenankan bagi masyarakat Timor leste, tapi juga pada masyarakat Indonesia."

Radio Nederland Wereldomroep [RNW]: "Anda mengatakan asal tidak ada hal-hal yang tersembunyi, maksudnya apa ini?

LdC: "Kalau misalnya ada usaha-usaha untuk membangun sebuah konspirasi yang mengancam hubungan baik antar kedua negara, misalnya. Kalau itu yang terjadi akan sangat disesalkan."

Profil Baru
RNW: "Tapi kok agak sulit dibayangkan, seorang Mari Alkatiri yang memperjuangkan kemerdekaan Timor Leste, yang meninggalkan negeri itu ketika ABRI atas perintah Soeharto menyerbu Timor Leste, sekarang mengunjungi Soeharto. Itu sulit dibayangkan."

LdC: "Mungkin Mari Alkatiri sendiri sekarang sedang membangun suatu profil baru, bukan sebagai politisi, tetapi sebagai manusia biasa, karena peranannya sebagai politisi di negeri ini, juga sudah tidak begitu kuat. Oleh karena itu, maka dia mungkin mau memperlihatkan sisi lain dari dirinya, yaitu sisi kemanusiaannya."

Apakah kunjungan Mari Alkatiri tidak akan berdampak pada peran politiknya? Belakangan juga terungkap bagaimana Soeharto dulu sebenarnya ragu-ragu apakah akan memerintahkan ABRI untuk menyerbu Timor Portugis waktu itu. Tapi dia mendapat desakan kuat dari Benny Moerdani waktu itu kabarnya. Apakah berita ini juga sampai di Timor Leste? Ikuti penjelasan Lucas da Costa melalui MP3. ***

Fonte: http://www.ranesi.nl/arsipaktua/indonesia060905/mari_alkatiri080114

20080114

Donaciano Gomes - O Espião Timorense ?

Em entrevista : (...)

Relativamente essa informação e o depoimento do Donaciano Gomes ao Semanário SOL, só posso dizer uma coisa. Essa coisa era, obviamente sobre o conteúdo do depoimento daquele militar ou ex-militar, não sei, de que ao analisar o conteúdo parece-me a mim de que foi um depoimento bem preparado, aliás, depoimento premeditado.

Custa-me acreditar as declarações do Donaciano Gomes sobre teria feito, alguma vez as tarefas de alto nível da resistência timorense, a espionagem. A própria liderança da RENETIL desde a sua fundação desde 1988, teve como sempre o conhecimento de todos os movimentos e canais da resistência quer no interior como de/para exterior, mas o departamento da informação e segurança da RENETIL nunca teve conhecimento sobre as tarefas atribuídas aos timorenses no estrangeiro de qualquer que seja o carácter ao Sr. Donaciano Gomes, excepto o Representante da Resistência e pessoal do Comando da Luta Dr. José Ramos Horta.

A situação da "importação" dos aparelhos de comuncação na bagagem como este se contou é muito duvidoso que possa passar ou enganar os agentes de segurança nos aeroportos. É muito duvidoso !!!!

Mas digo outra situação, afinal quem é que não consegue "criar" por assim dizer, as situações a volta da resistência e transformá-las em especie de redacção que leve o "Harry Porter" ao herói para as crianças e não só ?

Porque tanta gente quer ser protagonista na era da independência ?

O que estes pensam sei eu, querem ser os protagonistas como se fossem heróis e salvadores da pátria fomentando as situações que o Sr. Xanana Gusmão tem vindo a enfrentar pelos ataques da Fretilin e agora também o Major Alfredo Reinado.

Quem sabe o Sr. Donaciano Gomes também está numa situação idêntica ao Major Alfredo Reinado, cujos os militares timorenses com as miras das suas armas apontadas ao PM Xanana Gusmão com o objectivo de o impedir a governar bem o Povo e o país e ter o sucesso...?? ?

A ver vamos !

Victor Tavares

20080110

Krise nia hun maka nebe?

Tuir deklarasaun Alfredo Reinado (AR) nian nebe dehan katak "Krise 2006 ne´e Xanana maka autor". Iha ne´e komprende posisaun no situasaun nebe maka AR oras ne´e hasoru. Nia tenke hasae deklarasaun ruma nebe todan hasoru Xanana Gusmao (XG). Argumento seluk fali dehan Krise Politika Militar (KPM) ne´e ninia hun maka Mari Alkatiri (MA).

Se ita hare lolos,se maka iha liu responsabilidade, ida nebe maka kaer poder, poder iha ne´e poder executivo ka Governo iha periodo KPM nia laran (2002-2006). Iha facil identifika autor ba KPM tamba resulta husi politika nebe maka Governo ne´e rasik hola. Politika Governo nian konaba Forças segurança (FS) i Força defesa (FD). Governo PM Mari Alkatiri nian, iha tendencia ba politiza FD i FS. Kria problema hafoin buka kontrola.

Politika Governo nian konaba riku no soin rai nian, diak, Mari Alkatiri dehan ita la ba deve osan tamba hakarak rai ita nia osan ka riku no soin ba gerasaun aban bai rua. Ne´e los ita hotu basa liman. Maibe oinsa maka hare ba jerasaun aban bai rua nian, se haluha tiha jerasaun ida oras ne´e dadaun. Oinsa maka dehan Timor tenke sakrifika an, se sira nebe suporta ba Governo Mari Alkatiri ho Governante balun moris diak?

KPM mai husi se maka kaer ukun, iha ne´e Mari Alkatiri seidauk koalia konaba Krise iha F-FDTL laran, tuir lolos executivo liu Ministro tutela buka dalan ba resolve problema ne´e, nusa maka la resolve? Tamba iha agenda no estrategia seluk. Iha responsabilidade Governo nebe Mari Alkatiri maka nudar PM.

Kasu Xanana mos kausa ba KPM iha 2006?

Xanana ninia envolvimentu bele klasifika nudar reaksi ba saida maka Governo liu husi Mari Alkatiri ho Rogerio Tiago Lobato halo hasoru nia,ka liliu konfronto Alkatiri vs Xanana. Se Xanana maka kausa, laos kausa fundamental maibe bele kausa proxima. Xanana ninia intervensaun bele konsidere reaksaun ba aksaun nebe kontra nia. Aksaun nebe maka kontra nia Xanana.

Iha KPM nian laran,expulso F-FDTL Petisaun,aproveita Xanana la iha,Xanana mai Portugal. Autoriza FD ba toma konta seguransa la iha autorizasaun husi Presidente Republika nudar Komandante Supremo FA, no sst. Iha ne´e reaksaun Xanana nian sentido direcionada ba neba.
No fim, KPM maibe sai fali hanesan jogo ba poder Xanana vs Mari Alkatiri.

Seluk hanesan vitima deit, personagem Alfredo reinado sai centro tamba iba biban neba importa iha jogo ida ne´e. To´o ikus Xanana fila hasoru Alfredo, neduni Alfredo mos buka hetan belun seluk. Maibe atuasaun Alfredo nian sei tama nafatin iha xadres jogo ba poder, Xanana vs Mari Alkatiri!

Lisboa,10-12-207
António Ramos Naikoli